Standartlari

 

---

141 
 
5- Mavzu. Baholashni hisobga oluvchi standartlarining tavsifi 
 
5.1. BHXS (IAS
Aktivlarning qadrsizlanishi
Mazkur Standartning maqsadi tadbirkorlik 
tomonidan 
shunday tartiblarni belgilashdan iboratki, bunda uning aktivlari ularning 
qoplanadiganqoplanadigan qiymatdan ortiq 
summada hisobga olinganligi 
. Aktiv uning balans qiymati aktivdan foydalanish yoki uni sotish orqali 
qoplanadigan summadan oshsa, ushbu aktiv 
qoplanadigan qiymatidan ortiq 
summada hisobga olingan 
. Agarda ushbu holat yuz bersa, aktiv qadrsizlangan 
deb hisoblanadi va mazkur Standart tadbirkorlik 
ektidan qadrsizlanish zararini 
tan olishni talab etadi. Ushbu Standart tadbirkorlik 
qadrsizlanish zararini 
qachon qayta tiklashi kerakligini hamda ochib berilishi lozim 
belgilaydi. 
Mazkur standart quyidagilardan tashqari barcha aktivlarning qadrsizlanishini 
hisobga olishda 
lozim:
(a) tovar-moddiy zahiralar (BHXS 
Tovar-moddiy zahiralar ga qarang); 
(b) qurilish shartnomalaridan yuzaga keladigan aktivlar (BHXS 
Qurilish 
shartnomalari ga qarang); 
(v) muddati kechiktirilgan soliq aktivlari (BHXS 
Foyda soliqlari ga 
qarang); 
(g) xodimlarga haqlarni 
yuzaga keladigan aktivlar (BHXS 19 
Xodimlarning daromadlari ga qarang); 
(d) MHXS 
Moliyaviy instrumentlar
ning 
doirasida 
moliyaviy aktivlar; 
(e) haqqoniy qiymatda baholangan investitsion mulk (BHXS 
Investitsion 
mulk ga qarang); 
(j) chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatda baholangan va 
qishloq 
faoliyatiga tegishli biologik aktivlar (BHXS 
Qishloq 
ga qarang); 
(z) MHXS 
shartnomalari
ning 
doirasidagi 
shartnomalari ostida 
shartnomaviy huquqlaridan yuzaga keladigan 
muddati kechiktirilgan sotib olish xarajatlari va nomoddiy aktivlar; va 
(i) MHXS 
Sotish uchun 
uzoq muddatli aktivlar va davom 
ettirilmaydigan faoliyat ga muvofiq sotishga 
sifatida tasniflangan 
uzoq muddatli aktivlar (yoki chiqib ketish guruhlari). 
Mazkur Standart tovar-moddiy zahiralarga, qurilish shartnomalaridan yuzaga 
keladigan aktivlarga, muddati kechiktirilgan soliq aktivlariga, xodimlarga haqlarni 
yuzaga keladigan aktivlarga, yoki sotishga 
sifatida 
tasniflangan (yoki sotishga 
sifatida tasniflangan chiqib ketish 
guruhlariga kiritilgan) aktivlarga nisbatan 
, chunki ushbu aktivlar 
uchun 
joriy MHXSlar ushbu aktivlarni tan olish va baholashga 
nisbatan talablarni qamrab oladi. 
Mazkur Standart quyidagicha tasniflangan moliyaviy aktivlarga nisbatan 

---

142 
:
(a) MHXS 
Jamlangan moliyaviy hisobotlar
da 
tadbirkorlik 
; 
(b) MHXS 
Qaram tadbirkorlik 
va 
korxonalardagi 
investitsiyalar da 
qaram tadbirkorlik 
; va 
(v) MHXS 
Birgalikdagi faoliyat 
kelishuvlar da 
korxonalar. 
Boshqa moliyaviy aktivlarning qadrsizlanishi 
MHXS 39 ga murojaat 
eting. 
Mazkur Standart MHXS 9 ning 
doirasida 
moliyaviy 
aktivlarga, BHXS 40 ning 
doirasidagi haqqoniy qiymatda baholangan 
investitsion mulkka, yoki BHXS 41 ning 
doirasidagi chiqib ketish xarajatlari 
chegirilgandagi haqqoniy qiymatda baholangan va qishloq 
faoliyatiga 
tegishli biologik aktivlarga nisbatan 
. Biroq, mazkur Standart MHXS 
Asosiy vositalar va MHXS 
Nomoddiy aktivlar dagi qayta baholash modeli 
kabi boshqa Standartlarga muvofiq qayta baholangan qiymatda (
har qanday 
keyingi 
eskirish summasi va keyingi 
qadrsizlanish zararlari 
chegirilgan holda qayta baholash sanasidagi haqqoniy qiymatda) hisobga olingan 
aktivlarga nisbatan 
. Aktivning haqqoniy qiymati bilan uning chiqib 
ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati 
agi yagona farq aktivning 
chiqib ketishiga tegishli bevosita 
xarajatlardir. 
(a) 
Agarda chiqib ketish xarajatlari sezilarsiz 
, qayta baholangan 
aktivning qoplanadigan qiymat uning qayta baholangan qiymatiga yaqinroq, yoki 
undan 
, 
ladi. Bunday holatda, qayta baholash talablari 
, qayta baholangan aktiv qadrsizlangan 
ehtimoli mavjud emas va 
qoplanadigan qiymatning baholanishi shart emas. 
(b) 
Agarda chiqib ketish xarajatlari sezilarsiz 
, qayta baholangan 
aktivning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati uning haqqoniy 
qiymatidan kamroq 
. Shu tufayli, qayta baholangan aktiv qadrsizlanadi, agarda 
uning foydalanishdagi qiymati uning qayta baholangan qiymatidan kamroq 
. 
Bunday holatda, qayta baholash talablari 
, tadbirkorlik 
ushbu Standartni aktiv qadrsizlangan 
mumkinligini aniqlash uchun 
. 
Aktiv qadrsizlangan 
, qachonki uning balans qiymati uning 
qoplanadigan qiymatdan oshsa. Agarda ushbu ishoralardan biri mavjud 
, 
tadbirkorlik 
qoplanadigan qiymatning rasmiy baholanishini aniqlash 
talab etiladi. Standart tadbirkorlik 
qoplanadigan qiymatning rasmiy 
baholanishini aniqlashni talab etmaydi, agarda qadrsizlanish zararining hech qanday 
ishorasi mavjud 
. 
Tadbirkorlik 
har bir hisobot davri oxirida aktiv qadrsizlangan 
mumkinligining biror ishorasi mavjudligini tekshirishi lozim. Agarda biror bunday 
ishora mavjud 
, tadbirkorlik 
aktivning qoplanadigan qiymatini 
baholashi lozim. 
Qadrsizlanishning har qanday ishorasi mavjud 
nazar, 
tadbirkorlik 
:

---

143 
(a) 
noaniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktivni yoki hanuz 
foydalanishda 
nomoddiy aktivni qadrsizlanishga har yili tekshirishi lozim, 
bunda uning balans qiymati uning qoplanadigan qiymati bilan taqqoslanadi. Ushbu 
qadrsizlanish tekshiruvi yillik davr mobaynida har qanday paytda amalga oshirilishi 
mumkin, biroq shunday shart bilanki, u har yili bir xil paytda amalga oshiriladi. Turli 
xil nomoddiy aktivlar turli paytlarda qadrsizlanishga tekshirilishi mumkin. Biroq, 
bunday nomoddiy aktiv dastlab joriy yillik davrda tan olingan 
, ushbu 
nomoddiy aktiv joriy yillik davr oxiridan oldin qadrsizlanishga tekshirilishi lozim.
(b) 
biznes birlashuvida sotib olingan gudvillni har yili qadrsizlanishga 
tekshirishi lozim. 
Nomoddiy aktiv foydalanishda mavjud 
holatga nisbatan aktiv 
foydalanishda mavjud 
oldingi holatda, nomoddiy aktivning 
balans 
qiymatini tiklash uchun yetarli kelgusi iqtisodiy manfaatlar keltirish qobiliyati odatda 
yuqoriroq noaniqlikka duchor 
. Shu tufayli, mazkur Standart tadbirkorlik 
hanuz foydalanishda 
nomoddiy aktivning balans qiymatini, 
kamida har yili, qadrsizlanishga tekshirishni talab etadi. 
Aktiv qadrsizlangan 
mumkinligining biror ishorasi mavjudligini 
tekshirishda, tadbirkorlik 
, kamida, quyidagi ishoralarni 
chiqishi lozim:
tashqi manbalari: 
(a) 
shunday kuzatiladigan ishoralar mavjudki, bunda aktivning qiymati vaqt 
yoki 
foydalanish natijasida kutilishi mumkin 
kamayishga 
nisbatan davr mobaynida sezilarli darajada kamaygan. 
(b) 
tadbirkorlik 
nisbatan salbiy 
ega jiddiy 
tadbirkorlik 
faoliyat 
texnologik, bozor, iqtisodiy yoki yuridik 
muhitda yoki aktiv tegishli 
bozorda davr mobaynida sodir 
, yoki yaqin 
kelajakda sodir 
. 
(v) 
bozor foiz stavkalari yoki investitsiyalar 
boshqa bozor 
foydalilik 
davr mobaynida oshdi va ushbu oshishlarning 
foydalanishdagi aktivning qiymatini hisoblashda 
diskont stavkasiga 
etish hamda aktivning qoplanadigan qiymatini ahamiyatli kamaytirish ehtimoli 
mavjud. 
(g) 
tadbirkorlik 
sof aktivlarining balans qiymati uning bozor 
kapitalizatsiyasidan 
. 
ichki manbalari: 
(d) 
aktivning 
eskirishi yoki jismoniy shikastlanishiga dalil 
mavjud. 
(e) 
tadbirkorlik 
nisbatan salbiy 
ega jiddiy 
aktivdan foydalanilgan yoki foydalanilishi kutilgan darajada, yoki undan foydalanish 
holatida, davr mobaynida sodir 
, yoki yaqin kelajakda sodir 
kutiladi. 
Ushbu 
aktivdan foydalanilmagan holatni, aktiv tegishli 
faoliyatni 
yoki qayta tashkil etish rejalarini, aktivni avval kutilgan sanadan oldin 
hisobdan chiqarish rejalarini va aktivning foydali xizmat muddatini noaniqdan aniq 
sifatiga qayta baholashni 
ichiga oladi. 
(j) 
aktivning ishlatilishidan iqtisodiy natijalar kutilganidan salbiyroq 

---

144 
, yoki 
, 
dalil ichki hisobot asosida aniqlangan. 
(z) 
tadbirkorlik 
, 
korxona yoki qaram tadbirkorlik 
investitsiya uchun, investor investitsiya 
dividendni tan oladi va 
shunday dalil mavjudki, bunda: 
- 
alohida moliyaviy hisobotlardagi investitsiyaning balans qiymati 
jamlangan moliyaviy hisobotlardagi investitsiya o
sof aktivlarining, 
jumladan tegishli gudvillning, balans qiymatlaridan oshadi; yoki 
- 
dividend 
qilingan davrda dividend 
tadbirkorlik 
, 
korxona yoki qaram tadbirkorlik 
jami umumlashgan 
daromadidan oshadi. 
Tadbirkorlik 
aktiv qadrsizlangan 
mumkinligining boshqa 
ishoralarini aniqlashi mumkin va ular tadbirkorlik 
aktivning 
qoplanadigan qiymatni aniqlashni, yoki gudvill holatida, qadrsizlanish tekshiruvini 
amalga oshirishni ham talab etishi mumki. 
Aktiv qadrsizlangan 
mumkinligini 
ichki hisobot dalili 
quyidagilarning mavjudligini 
ichiga oladi: 
(a) 
aktivni sotib olish 
pul oqimlari, yoki undan foydalanish yoki 
uni saqlash uchun keyinchalik zarur 
adigan pul 
dastlab 
rejalashtirilgan byudjet 
sezilarli darajada 
; 
(b) 
aktiv 
haqiqiy sof pul oqimlarining yoki operatsion foyda yoki 
zararning rejalashtirilgan byudjet 
nisbatan sezilarli tarzda salbiy 
; 
(v) 
aktiv 
rejalashtirilgan sof pul oqimlarining yoki operatsion 
foydaning sezilarli darajada kamayishi yoki rejalashtirilgan zararning sezilarlai 
darajada 
; yoki 
(g) 
joriy davr summalari kelgusi davr uchun rejalashtirilgan summalar bilan 
jamlanganida aktiv 
operatsion zararlar yoki sof pul chiqimlari paydo 
. 
Standart noaniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktiv yoki hanuz 
foydalanishda 
nomoddiy aktiv va gudvill qadrsizlanishga kamida har yili 
tekshirilishini talab etadi. Masalan, agarda oldingi hisob-kitoblar aktivning 
qoplanadigan qiymat uning balans qiymatidan sezilarli tarzda 
aks 
ettirsa, tadbirkorlik 
ushbu farqni yuqotishi mumkin 
hech qanday 
hodisa sodir 
aktivning qoplanadigan qiymatni qayta baholashi zarur 
emas. 
 
Standart qoplanadigan qiymatni aktivning yoki pul 
hosil 
qiladigan birlikning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati bilan 
uning foydalanishdagi qiymati 
sifatida 
. Ushbu 
talablar aktiv
atamasidan foydalanadi, ammo ular alohida aktivga yoki pul 
hosil qiladigan birlikka nisbatan teng tarzda 
. 
Ham chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi aktivning haqqoniy qiymatini 
ham uning foydalanishdagi qiymatini aniqlash har doim ham zarur emas. Agarda 
ushbu summalarning biri aktivning balans qiymatidan oshsa, aktiv qadrsizlanmagan 
va ikkinchi summani baholash zarur 
. 

---

145 
Hattoki 
aktiv uchun faol bozordagi belgilangan narx mavjud 
ham, chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymatni baholash mumkin 
. Biroq, ayrim holatlarda chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy 
qiymatni baholash imkoniyati 
mumkin, chunki joriy bozor sharoitlarida 
baholash sanasida bozor ishtirokchilari 
aktivni sotish 
odatiy 
operatsiyaning sodir 
mumkin 
narxni ishonchli baholash uchun asos 
mavjud 
. Bunday holatda, tadbirkorlik 
aktivning foydalanishdagi 
qiymatidan uning qoplanadigan qiymat sifatida foydalanishi mumkin. 
Agarda aktivning foydalanishdagi qiymati uning chiqib ketish xarajatlari 
chegirilgandagi haqqoniy qiymatidan ahamiyatli tarzda oshishiga kutish uchun hech 
qanday sabab 
, aktivning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy 
qiymatidan uning qoplanadigan qiymat sifatida foydalanish mumkin. Bu 
hollarda sotish uchun 
aktiv holatida 
. Bunga sabab shuki, sotish 
uchun 
aktivdan uning sotilishiga qadar uzluksiz foydalanishdan 
keladigan kelgusi pul oqimlari sezilarsiz 
ehtimoli tufayli, aktivning 
foydalanishdagi qiymati asosan sotishdan olinadigansof tushumlardan tashkil topadi. 
Alohida aktiv boshqa aktivlardan yoki aktivlar guruhlaridan keladigan pul 
kirimlaridan katta darajada mustaqil 
pul kirimlarini yuzaga keltirmagan 
holatdan tashqari holatlarda, qoplanadigan qiymat alohida aktiv uchun aniqlanadi. 
Agarda ushbu holat yuz bersa, qoplanadigan qiymat aktiv tegishli 
pul 
hosil qiladigan birlik uchun aniqlanadi, bunda:
(a) 
aktivning chiqib ketish xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati 
uning balans qiymatidan 
; yoki 
(b) 
aktivning foydalanishdagi qiymati uning chiqib ketish xarajatlari 
chegirilgandagi haqqoniy qiymatiga yaqin 
holda baholanishi va chiqib ketish 
xarajatlari chegirilgandagi haqqoniy qiymati baholanishi mumkin 
.