Sportda matematika

Jismoniy yuklamalar ta’sirida muskul sistemasida adaptatsion o’zgarishlar. 
Ma’lumki, turli jismoniy yuklamalar organizmda adaptatsiya jarayonini rivojlanishiga olib keladi. 
Jismoniy yuklamalar organizmga o’zining ta’sir etish kuchi bilan, xajmi va shiddati, qayta-qayta 
takrorlanishi va tiklanish muddatlari bilan ta’riflanadi. Bu xollarni xisobga olish va nazorat etish 
zarur, chunki adaptatsiya jarayoni turli yunalishda o’tishi mumkin. Oddiy xarakatlardan tortib

---

116 
murakkab yuqori mutaxasislashgan sport mashqlarni asosan tayanch-xarakat tizimi tomonidan 
bajariladi. Organizmda jismoniy yuklarga eng ta’siruvchan va labil (o’zgaruvchan) sistemalardan 
muskul sistemasi xisoblanadi. Jismoniy mashqlar natijasida muskullarni ishi intensivlanashadi – 
bunday xolatni muskulning giperfunksiyasi deiladi. Odam organizmi yaxlit bir sistema bo’lib, bir 
tizimdagi o’zgarishlar boshqa tizimlarda xam struktur o’zgarishlarga olib keladi. Demak morfologik 
o’zgarishlar nafaqat suyak-muskul sistemalarda, balki qon-aylanish, nerv, nafas olish, endokrin 
sistemalarda kuzatiladi. Sport amaliyotida sportchilarga trenirovka jarayonida dinamik va statik 
yuklamalar beriladi. Trenerlar tomonidan statik va dinamik yuklamalar xamkor xolda qo’llniladi. 
Agar bu yuklamalar aloxida xolda berilsa, unda muskul sistemasida quyidagi o’zgarishlar kuzatila 
 
Statik va dinamik yuklamalar ta’sirida muskul sistemasida morfologik o’zgarishlar. 
 
Statik yuklamalar 
Dinamik yuklamalar 
1
. 
Muskulning xajmi keskin xolda ortadi. 
Muskulning xajmi me’yoriy xolda ortadi. 
2 
Muskulning payli uchlari yaxshi rivojlanadi 
va chuziladi. 
Muskulning qorinchali qismi chuziladi, payli 
uchlari kaltalashadi. 
3
. 
Muskulning payli uchlarini suyakka 
birikish satxlari katta bo’ladi. 
Muskulning payli uchlarini suyakka birikish 
satxlari kichik bo’ladi. 
4 
Muskulning tayanch va trofik apparatlari 
yaxshi rivojlanadi: (endomiziy, peremiziy, 
yadro va umumiy axamiyatga ega bo’lgan 
organellar) 
Muskul tolasining qisqartiruvchi apparati yaxshi 
rivojlanadi (miofibrillalar) 
5
. 
Muskul tolalarida sarkoplazmasi ko’p,
miofibrillalari turli yunalishda, tarqoq va 
tartibsiz joylashgan. 
Muskul 
tolalarida 
sarkoplazmasi 
kam, 
miofibrillalar zich va parallel xolda joylashgan. 
6
. 
Muskul tutamlari orasida siyrak tolali 
biriktiruvchi to’qima rivojlanadi. 
Muskul 
tutamlari 
orasida 
zich 
tolali 
biriktiruvchi to’qima rivojlanadi. 
7
. 
Muskul tarkibidagi nerv oxirlarining satx 
maydonlari kengliga qarab oshadi. Qon 
kapillyarlarni miqdori ortadi va nozik 
tutamli turlar xosil bo’ladi. 
Nervlarni soni 4-5 marta ortadi. Nerv oxirlari 
muskul yuzasi bo’ylab cho’ziladi. Muskul
yuzasi bilan kontakt etuvchi kapillyarlar tur 
maydonlarining satxi kengayadi. Rezerv va 
qo’shimcha kapillyarlar ishga tushadi. 
XVIII asrda jismoniy yuklar ta’sirida muskullarda adaptatsiya jarayoni gipertrofiya yuli bilan 
o’tishi aniqlangan edi. Gipertrofiya bu organni xajmini oshishga aytiladi. Organning xajmini 
ortishi uning tarkibiga kiruvchi xamma tuzilmalarni xajmini oshishi xisobiga rivojlanadi. 
Adaptatsiya jarayonining ikkinchi yuli – bu giperplaziya. Giperplaziya – bu a’zoni tashkil etuvchi
tuzilmalarning miqdoriy ortishiga aytiladi. Giperplaziyada xujayralarning mitoz yoki amitoz yuli 
bilan bo’linishi orqali, a’zo tuzilmalarini miqdori oshadi. Ilmiy adabiyotda muskullarning 
adaptatsiya jarayoni nafaqat gipertrofiya, giperplaziya yo’li bilan xam o’tadi degan tushunchalar 
yuritiladi. Professor Gudz N.Z. tomonidan o’tkazilgan tekshirishlarga ko’ra, giperplaziya muskul 
tarkibidagi tolalar ichida uzunasiga ketgan yoriklarni paydo bo’lishi bilan boshlanadi. Bu yoriq 
butun tola bo’ylab tarqalib, muskul tolasini ikkiga bo’ladi. Yangi xosil bo’lgan qiz tolalar 
atrofidan biriktiruvchi to’qimali parda xosil bo’ladi va ikkita tola bir biridan ajaraladi. Muskul 
tarkibidagi bir nechta tolalarning uzunasiga qarab bo’linishi, tolalarning umumiy sonini ortib 
borishiga olib keladi. Lekin, tolaning uzunasiga bo’linishi, xujayraviy bo’linishning turi deb 
xisoblab bo’lmaydi. Eslatib utish lozim, skelet muskulaturasi kundalang – targ’il muskul 
to’qimasidan tuzilgan. To’qima degan atama shartli, chunki skelet muskulaturasi simplastik tuzilma 
bo’lib, xujayralardan emas, tolalaridan tuzilgan. Mitoz yoki amitoz bo’linishda bitta yadro 
tarkibidagi xromosomalar yoki DNK xolidagi irsiy material qiz xujayralarida teng taqsimlanadi. 
Muskul tolaning tarkibida esa sarkolemma tagida ko’p miqdorda tizim xolda yadrolar joylashgan. 

---

117 
Xech qanday xujayraviy bo’linish bunday tuzilmada sodir bo’la olmaydi. Lekin skelet 
muskulaturasida giperplaziya kuzatiladi va bu jarayon boshqacha yo’l bilan ketadi. Muskul 
to’qimaning tarkibida yosh, etilmagan mioblastlar kurtakchalar shaklida uchraydi. Ana shu 
mioblastlar takomili va voyaga etilishi natijasida giperplaziya jarayoni muskullarda sodir bo’ladi. 
Yuqori darajali jismoniy yuklamalar ta’sirida muskullardagi o’zgarishlar. 
Og’ir jismoniy ishdan sung muskulni tiklanishi uchun etarli dam olish vaqti ajratilishi lozim. Agar 
sportchini imkoniyatidan ortiq darajada mashqlar bajarilishi davom etilsa, yuklamani xajmi ortib 
borilsa, sportchida o’zi sezmaydigan mikrotravmalar paydo bo’ladi. Agar mikrotravmalar uz 
vaqtida davolanmasa, suyak va suyak ustki pardalarning trofikasi buziladi va bir qancha
morfologik o’zgarishlar paydo bo’ladi. Maksimal, submaksimal yuklamalar ta’sirida muskul 
sistemasida degenerativ - destruktiv o’zgarishlar rivojlanadi, va bu o’zgarishlar muskulning 
xususiyatlarini tiklanishiga salbiy ta’sir kursatadi, aks xolda, organizmda surunkali charchash yoki 
zo’riqqish yuzaga keladi. N.Z. Gudz surunkali charchash natijasida muskullarda yuzaga keladigan 
morfologik o’zgarishlarni ikki tomonlama bo’lishini ko’rsatdi. Bir tomondan muskul tolalarini 
parchalanish jarayoni kuzatiladi, ikkinchi tomondan muskul to’qimasida ishchi gipertofiya davom 
etadi (zo’riqish darajasiga qarab o’zgarishlar kuzatiladi). Mion tarkibidagi miofibrillalar 
sarkoplazmada o’z yo’nalishini yuqotgan va tarqoq xolda joylashgan, ba’zi joylarda miofibrillalarni 
uzilishi yoki aloxida bulakchalarga bo’linib ketishi kuzatiladi, natijada muskul kundalang-targ’illik 
xususiyatini yuqotadi. Sarkolemma ostida joylashgan yadrolarni erib ketishi xam kuzatiladi. 
Sarkoplazmada vakuollalar (bo’shliqlar) paydo bo’ladi va ularni ichiga biriktiruvchi to’qimaning 
elementlari o’sib qira boshlaydi va muskul o’rnida biriktiruvchi to’qima rivojlanadi. Shunday qilib, 
jismoniy yuklamalar ta’sirida muskul sistemasida murakkab o’zgarishlar kelib chiqadi va bu 
o’zgarishlarning negizida ishchi gipertrofiya etadi. Xar bir sport turi o’zining mutaxasislashgan 
yuklamalari bilan ta’riflanadi va bu yuklamalarni bajarilishi muayayn muskul guruxlarining 
faoliyati bilan bog’liq. Shuning uchun turli mutaxasisli sportchilarda muskul guruxlari bir xilda 
rivojlanmaydi va xar xil kuchni namoyon etadi. 
Xar qanday jismoniy mashqlarning bajarilishidan oldin, tananing a’zolari va tizimlari shiddatli 
faoliyat bajarilishiga tayyorgarlik davrini stishi lozim. Bu davrning asosiy mo’iyati shundaki, 
jismoniy mashqlarni bajarishga birdaniga kirishganda, turli a’zolar va tizimlar oliy faoliyat
bajarilish darajasiga bir vaqtda emas, balki oldinma-ketin, turli vaqt oraliqlarida kirishadilar. Oliy 
darajali jismoniy mashqlarni bajarishga tayyorgarlik davrida tana a’zolari bir vaqtda, ya’ni 
sinxron ravishda yuqori darajali faoliyat ko’rsatish uchun tayyorgarlik ko’radi. Tayyorgarlik 
davridan so’ng, oddiy elementlardan tashkil topgan xarakatlar bajariladi, ssng mashqlar strukturasi 
murakkablashadi, ularning bajarilish tempi, ritmi oshadi va organizmning xamma tizimlari
maksimal ravishda yuqori nagruzkalarni bajarishga, oliy darajali faoliyat bajarishga tayyorgarligini 
namoyon etadi. Tayyorgarlik davrida faqat muskullarni “qizishi” sodir bo’lmasdan, balki – qon 
aylanish, nafas olish va boshqa tizimlar faoliyati asta ortib borib, ular organizmning adaptatsiya 
yoki moslashuv davrida erishgan jismoniy imkoniyatlarini yuqori darajada namoyon bo’lishini 
ta’minlaydi.