So'z boshi

2-§. Odat normalari va qonunlar
 
Dastlabki  odat  normalari  otabobolar  tomonidan  o'rnatilgan  normalar  bo'lib, 
mores  maiorum  (mores  mayorum)  deb  atalgan.  Ya'ni  bu  normalar  yozma 
ravishdagi  qonun  va  huquqlar  bo'lmagan  holda  vujudga  kelib,  o'z  obro'yi  asosida 
fuqarolar  tomonidan  bajarilishi  majburiy  bo'lgan,  hatto  vijdon  erkinligi  bilan 
bog'liq bo'lgan normalardan tashkil topgan.
 
Odat  normalarining  ikkinchi  qismi  usus  (uzus)  deb  atalib,  u  yashash 
faoliyatida,  amaliyot  asosida  vujudga  kelgan  normalar  bo'lib, bu  qoidalarga  rioya 
qilishlik ham majburiy bo'lgan.
 

---

Rim  huquqining  asosiy  negizi    umumlotinlar  huquqi  yoki  odatlari  bo'lib 
hisoblangan.  Chunki,  Rim  davlati  lotinlarning  jamoasi  bo'lib,  nomen  latinum 
(nomen latinum) deb atalgan.
 
Bu odat normalari birinchi bo'lib, yozma ravishda XII Jadval qonunlarida o'z 
ifodasini  topdi.  Bunga  asos  bo'lib  ota  hukmronligi  instituti,  er-xotin  o'rtasidagi 
munosabatlarning 
tartibga 
solinishi, 
vasiylik 
va 
homiylik 
tayinlash  
munosabatlarining vujudga kelishi va boshqa harakatlar hisoblanadi.
 
Rim  davlatida  qonunchilik  faoliyatining  davlat  qo'liga  o'tishi  munosabati 
bilan,  odat  normalari  o'z  mohiyatini  yo'qota  boshladi  ya'ni  qonunchilik 
faoliyatining  davlat  qo'liga  o'tishi, odat  normalari, kviritlar  va  sivil  huquqlarining 
eskirgan, zamon talabiga javob bera olmay qolgan qismlarining kuchini yo'qotishi 
oqibatida, ularning funksiyalarini bajarishni yozma normalar  o'z zimmasiga oldi.
 
Mashhur  yurist  Yulian  fikricha,  odat  normalari  prinsipiat  davrida 
«huquqning  tirik  manbai»  hisoblangan,  odat  normalarining  amalda  ekanligining 
belgisi    uning  uzoq  vaqt  mobaynida  qo'llanishligi  va  xalq  tomonidan  jimlik,  rozi 
bo'lishlik asosida qo'llabquvvatlanishligidir.
 
Jamiyat  rivojlanishining  yanada  takomillashishi  natijasida,  odat  normalari 
o'rniga  yozma  ravishdagi  imperator  qonunlari,  magistratlar  tomonidan  qabul 
qilingan  ediktlar,  xalq  majlislari  qarorlari,  oldindan  qabul  qilinishi  lozim  bo'lgan 
qaror  yoki  qonun  loyihalarini  tayyorlab,  keyin   xalq  ovoziga  qo'yila  boshlandi. 
Xalq qonunni qabul qilishda ovoz berib, «men eski qonun uchun, men yangi qonun 
uchun  ovoz  beraman»  degan  javobni  bergan.  Qonun  loyihalari  va  ularning 
mazmuni  xalq  qo'lidan  o'tar  edi.  Respublikachilar  davrida  esa  qonunlar   xalq 
majlislari orqali o'tib, ularni leges (leges) deb ataganlar.
 
Prinsipiat  davrida  qonunlar  senat  tomonidan  qabul  qilinib,  senatuskonsult 
deb  atalgan,  ular  o'z  mohiyati  bilan  prinsepslarning  farmoyishlaridan  iborat 
bo'lgan.  Imperatorlar  davriga  kelib,  imperator  farmoyishlari  qonun  deb  tan  olina 
boshlandi. Qonunlar oddiy qonunlarga va general qonunlarga bo'lingan.
 
Yangi  eramizning  birinchi  asri  oxirlariga  kelib  esa,  xalq  majlislarining 
qonunlarni  qabul  qilishi  to'g'risidagi  vakolatlari  qonuniy  asosda  yo'qotilmagan 
bo'lsa ham, amalda xalq majlislari qonunlar qabul qilishlikni to'xtatib qo'ydi.
 
Yuqorida qayd etganimizdek, miloddan avvalgi 451-450 yillar atrofida qabul 
qilingan  birinchi  Rim  davlatining  yozma  qonunlari,  ya'ni  odat  normalarining 
yozma ravishda yig'ilgan majmuasi XII Jadval qonunlaridir.