So'z boshi

II BO'LIM
 
Rim fuqarolik huquqining manbalari
 
1-§. Rim huquqi manbalarining tushunchasi va turlarga bo'linishi.
 
2-§. Odat normalari va qonunlar.
 
3-§. Magistratlar ediktlari.
 
4-§. Yuristlar faoliyati.
 
5-§. Rim huquqlarini kodifikasiyalash (bir tizimga keltirish).
 
II bo'lim yuzasidan nazorat savollari
 
  
1-§.Rim huquqi manbalarining tushunchasi va turlarga bo'linishi
 
Rim  quldorlik  jamiyatida  vujudga  kelgan  Rim  huquqi  Rim  yuristlari 
tomonidan qoldirilgan darsliklar, institusiyalar asosida o'rganilib kelinadi. 
 
Darsliklar ichida eng mashhur ommabop institusiya bu Gay Institusiyasidir. 
Ikkinchi asrda faoliyat ko'rsatgan Gayning Institusiyasi 3 qismdan iborat bo'lib, u 
«Shaxslar haqidagi ta'limotlar», «Huquq sub'yektlari haqida», «Ashyolar haqidagi 
ta'limotlar,  ashyolarga  bo'lgan  huquq,  majburiyatlar  haqida»  hamda  «Da'volar 
haqida»gi ta'limotlarga bo'lingan.
 
Mana  shu  ta'limotlar,  mavjud  bo'lgan  odat  huquqlarini  va  qonunlarining 
kelib  chiqishligini,  Magistratlar  Ediktlarining  Rim  huquqini  rivojlantirish  va 
takomillashtirishdagi  roli,  yuristlar  faoliyatlarining  hatto  qonunlarga  tenglashtiril-
ganligi  va  VI  asr  o'rtalarigacha  barcha  mavjud  bo'lgan  me'yoriy  hujjatlarni  bir 
tartibga  keltirish  (turkumlash)  kodifikasiya  qilishlik   zaruriyati  vujudga 
kelganligidan dalolat beradi.
 
Rim  huquqining  manbalarini  o'rganmasdan,  undagi  mavjud  bo'lgan 
institusiyalarni  o'rganish  va  o'zlashtirish  nihoyatda  murakkabdir,  hamda 
institusiyalarning mazmuni ko'pincha manbalardan olingan va ularga asoslangan.
 
Qadimgi  Rim  tarixchisi  Tit  Liviy  yuqorida  ta'kidlaganimizdek,  XII  Jadval 
qonunlarini «ommaviy va xususiy huquqning umumiy manbasidir» deb ta'riflagan 
edi.  Bu  yerda  «manba»  so'zi  tomir  bilan  bog'liq  holda  ishlatilib,  Rim  huquqini 

---

«katta  daraxt»  deb  hisoblab,  «uning  tomiri,  o'zagi  shu  daraxtni  hosil  qilgan  yoki 
shundan o'sishi boshlangan» degan ma'no asosida, ya'ni manba asosida qarashgan.
 
Yuridik  adabiyotlarda  manba  so'zi  yoki  uni  ifodalash  har  xil  asosda 
qo'llanilib kelinmoqda.
 
Ularni  huquqiy  normalar  mazmunining  manbalari,  ularning  ifodalanishi 
hamda  huquqiy  normalarning  vujudga  kelishligining  usullari  va  huquqni  bilishlik 
manbai  asosida  tushunilgan.  Albatta,  huquqiy  normalar  mazmunining  asosiy 
manbaini shu jamiyatning iqtisodiy munosabatlari tashkil etadi.
 
Yuridik  adabiyotlarda  «huquq  manbalari»  so'zi  boshqacha  ma'nolarda  ham 
ishlatiladi, ya'ni qaysi yo'llar bilan bu normalar vujudga keladi, degan tushunchalar 
ham mavjud.
 
Huquqiy  normalar    bu  iqtisodiy  hukmron  bo'lgan  sinfning  erki,  irodasi  va 
manfaatini  qonun  darajasiga  ko'tarib  mustahkamlaydi  hamda  shu  jamiyatning 
iqtisodi bu qonunlarni belgilab beradi.
 
Rim  huquqining  manbalarini  aniqlashda  fan,  adabiyot,  san'at  asarlari 
vaholanki,  ular  huquqiy  yodgorliklar  bo'lib  hisoblanmasa  ham,  lekin  Rim 
yozuvchilari, komediantlari, san'atkorlari, tarixchilari yozgan asarlarida, qoldirgan 
yodgorliklarida Rim  davlatining o'ziga xos bo'lgan manbalari ham ko'rsatilgan. 
 
Ular o'z asarlarida Rim davlatining rivojlanish bosqichlarining manbalari, bir 
  biridan  farqlari  va  huquqning  rivojlanishiga  ta'sirini  adabiy  asosda  yoritib 
berganlar.
 
Mashhur  tarixchilardan  Tit  Liviy,  Tasit,  boshqa  sohalar  vakillari  Svetoniy, 
Avl Gelliy, Ammian Marsellin, Rim grammatiklari Varron, Fest, Valeriy, Prob va 
boshqalar  kabi   zamonasining  eng  ilg'or  vakillari  o'z  asarlari  orqali  Rim  davlati 
huquqining manbalarini ochib berishlikda katta rol o'ynagan.
 
Manbalarni aniqlashda shu narsalarga, ya'ni yuristlar, oratorlar, yozuvchilar, 
komediantlar, romanistlar tomonidan qoldirilgan asarlar (ius)ga ham katta e'tiborni 
qaratganlar. 
 
Yangi  eramizdan  ilgarigi  birinchi  asrda  yashab  ijod  etgan  mashhur  orator 
yurist  Mark  Siseron  asarlarida  ya'ni  «Davlat  haqida»,  «Qonunlar  haqida», 
«Majburiyatlar  to'g'risida»,  «Tabiiy  tarix»,  «Oratorlik  haqida»  degan  asarlarida 
juda ko'p huquqga taalluqli bo'lgan manbalarni  keltiradi. 
 
Ayniqsa,  XIX  asrga  kelib,  Rim  imperiyasi  davrida  mozoratlarga  qo'yilgan 
toshlarda,  daraxt  va  terilarda,  idishtovoqlarda  va  qurilgan  inshootlarda,  o'z 
portretlari,  tarixiy  hodisalar,  odat  normalari,  qullarning  o'z  xo'jayinlariga  qilib 
turgan iltifotlari, buyuk insonlar rasmlari va boshqa bezaklar, yozuvlar orqali ham 

---

manbalarni  boyitganlar  hamda  bu  hujjatlar  manbalar  sifatida  nashriyotlardan 
chiqarilgan.
 
Misr  davlati  tomonidan  topilgan  papiruslar  muhim  ahamiyatga  ega  bo'lib, 
ularda  yer  bilan  bog'liq  bo'lgan  mulk,  yer,  mehnat,  hunarmandchilik  jamoalariga 
taalluqli  bo'lgan  munosabatlar  ifodalangan.  Yunon  va  Rim  huquqining 
qo'shilishida  yoki  birlashishida  shartnomaviy  huquqiy  munosabatlarning  keng 
qo'llanilganligi  va  bu  munosabatlarning  barcha  huquq  sohalariga  taalluqliligining 
hamda shunga asosan tarix fanining manbashunoslik sohasini vujudga keltirishligi 
va  hozirgi  zamon  tarixchilari  tomonidan  papirologiya  fanini  o'rganishliklari  Rim 
huquqining manbalarini yanada boyitgan.
 
Rim fuqarolik huquqi asoslarining manbalarini yurist Gay o'z Institusiyasida 
quyidagi turlarga bo'lgan:
 
Qonunlar,  senatuskonsultlar,  imperatorlar  konstitu-siyalari,  magistratlar 
ediktlari,  yuristlarning  yozma   javoblari  (yoki  yuristlar  faoliyati)  kabi  qismlarga 
bo'lingan.  Lekin  qadimgi  Rim  quldorlik  jamiyatining  eng  birinchi  manbalari  odat 
normalari yoki odat huquqlari bo'lib hisoblangan[1].
 
Qadimgi  Rim  jamoasining  eng  asosiy  manbalaridan  biri  bu  odat  normalari, 
turmush  qoidalari,  an'analari  hisoblanib,  dastlabki  paytda  ular  to'liq  diniy 
munosabatlar bilan bog'liq bo'lgan.
 
Yustinian  Institusiyasida  ko'rsatilganidek,  Rim  huquqida  manbalar  og'zaki 
yoki yozma shakllarda mavjud bo'lgan. 
 
Og'zaki  shakllardagi  manbalarga  odat  normalari  kiritilgan  bo'lib,  ular 
qonunlar,  ya'ni  yozma  shakldagi  qoidalarning  zaruriyati  talab  qilinmagan  vaqtda 
amalda  bo'lgan  va  majburiy  xarakterga  ega  bo'lgan  og'zaki  qoidalar  bo'lib 
hisoblangan.