|
VII BO'LIM
Majburiyatlar va shartnomalar to'g'risidagi umumiy ta'limotlar
1-§. Majburiyatlar tushunchasi.
2-§. Majburiyatlarning turlarga bo'linishi.
3-§. Majburiyat munosabatlarining vujudga kelish asoslari.
4-§. Majburiyat predmeti.
5-§. Majburiyatlarning vujudga kelishidagi yuridik faktlar va paktlar tushunchasi.
6-§. Majburiyatlarni bajarish joyi tushunchasi va uning ahamiyati.
7-§. Majburiyatlarni bajarish muddati va uni kechiktirish holatlari.
VII bo'lim yuzasidan nazorat savollari
1-§. Majburiyatlar tushunchasi obligatio (obligasio)
Qadimgi Rim quldorchilik huquqida majburiyatlar huquqi instituti markaziy
institut bo'lib hisoblanishi, eng ko'p tuziladigan shartnomalarni tartibga solishi
bilan eng asosiy o'rinlardan birini egallagan. Rim huquqida quldorchilik
davlatining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi bosqichida, ayniqsa fuqarolik-
huquqiy munosabatlarining yanada takomillashib borishi natijasida majburiyat
tushunchasining to'liq ma'nosi vujudga keldi.
Rim yuristlari tomonidan ishlab chiqilgan Institusiyalar va Digestlarda
«majburiyat» deganda, kreditor va qarzdor o'rtasidagi huquqiy aloqalar tushunilib,
bunga asosan bir shaxs qarzdor ikkinchi shaxs kreditor foydasiga muayyan
harakatlarni qilish, biror ekvivalentni berish yoki undan foydalanish imkoniyatini
yaratib berish tushunilgan. Dastlab XII Jadval qonunlarida ta'kidlangan «huquqiy
aloqalar» tushunchasi keyinchalik «jismoniy aloqalar» iborasi bilan ham
boyitilgan.
Rim huquqshunoslari majburiyat tushunchasini aniqlashda, majburiyat bu
shaxslar o'rtasidagi huquqiy aloqalardan iboratdir, deb tan olib, bunga asosan
davlatimiz qonunlariga binoan, biror bir harakatlarni bajarishimiz majburiydir,
degan tushunchadan ham kelib chiqqanlar.
O'zining asarlari, qoldirgan huquqiy merosi bilan mashhur yurist sifatida
jahonga iz qoldirgan yurist Pavel majburiyatning mohiyatini quyidagicha
ta'riflaydi: «Majburiyatning mohiyati biror bir ashyoni (predmetni) jismoniy
narsaga yoki servitutlarga aylantirish bilan bog'liq emas, balki shu munosabat
asosida boshqa shaxsni huquqiy asosda bog'lab, u bizga biror bir narsani
(predmetni) berishi, harakat qilishi, taqdim etishi, imkoniyat yaratib berishidir». Bu
ifodani quyidagicha yoritish mumkin bo'lgan, ya'ni «biror bir narsani berish»
deganda mulkni, ashyoni yoki majburiyatda ko'rsatilgan predmetni (ob'yektni)
majburiyat sub'yektiga o'tkazishga tushunilgan va bu qoida majburiy bo'lib
hisoblangan. Ikkinchi harakati «qilish» deb tushunilib, bu «qilish» so'zining
ma'nosi «ishni bajarish, xizmatlar ko'rsatish, ekvivalentni olib kelib berish yoki
pullarni to'lash» kabi munosabatlarni qamrab olgan. Uchinchi harakati «imkoniyat
yaratib berish» yoki «taqdim etmoq» ifodasi bo'lib, majburiyatda qatnashuvchi
shaxsning muayyan harakatni sodir etishdan to'xtab turishi yoki moddiy baza bilan
ta'minlashi kabi harakatlarni amalga oshirish yoki amalga oshirish uchun biror
ashyoni taqdim etishidir. Albatta, bu tushunchalar Rim davlatining ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishi bilan doimiy ravishda o'zgarib, mazmunan to'ldirilib
takomillashib borgan.
Keyinchalik esa, Rim yuristlari majburiyat huquqiy munosabatlari bir
tarafdan «talab qilish huquqiga» ega bo'lgan shaxsning harakati, ikkinchi tarafdan
esa uni «bajarish» majburiyati yotganligini e'tirof etganlar va shunga qarab
majburiyat munosabatlarida qatnashuvchi va uni amalga oshiruvchi shaxslarni
«qarzdor» va «kreditor» deb ataganlar.
Ular majburiyat tushunchasini har tomonlama talqin qilib, shu muomalada
qatnashuvchi sub'yektlarning bir biri bilan bog'liqligini, hatto ilgari «ozod,
mustaqil» bo'lib yurgan shaxsning majburiyatga kirishganidan keyin, uning
bo'yniga zanjir (arqon) bog'langanligini bildirib, endi uning ozod va mustaqil
holatida yurishiga yo'l qo'yilmaydi, degan ifodani yoki tushunchani ham
ishlatganlar.
«Talab qilish huquqi» bu qat'iy shaxsiy xarakterga ega bo'lib, ko'pincha
ishonchga asoslangan harakatlarni ham o'z ichiga olgan, chunki «kredo» so'zining
o'zi ham «ishonaman» degan ma'noni anglatgan. Rim yuristlari majburiyat
tushunchasini ifodalar ekan, ular «qayerda kreditor va qarzdor bo'lmasa, hech
qanday majburiyatning bo'lishi mumkin emas» degan xulosadan kelib chiqqanlar.
Qadimgi Rim huquqi majburiyatni doimo kreditor va qarzdor bilan bog'lab,
ular o'rtasidagi mavjud bo'lgan bu huquqiy muomalani ashyoviy va shaxsiy
da'volar asosida o'rganganlar.
Bu bo'linishlar, ya'ni ashyoga bo'lgan huquq va talab qilish huquqi doimo
ashyoviy huquqiy hamda majburiyat huquqiy normalari bilan tartibga solinib,
ashyoviy da'volarga hamda shaxsiy da'volarga bo'lingan.
Ashyoviy da'volar deganda, mutloq munosabatlar e'tiborga olinib, ularni
mulk huquqining sub'yektiga taalluqli bo'lgan ashyoning yoki servitutning boshqa
shaxslarga o'tib ketganligini talab qilib olish uchun berilgan da'vo deb tushunilgan.
Bu da'vo predmeti ashyoviy huquqlardan, ob'yektlardan iborat bo'lgan.
Shaxsiy da'vo nisbiy munosabatlardan tashkil topib, mulk huquqining egasi
tomonidan tuzilgan shartnomaga muvofiq ikkinchi tarafdan majburiyatni bajarish
uchun muayyan harakatni amalga oshirishni yoki biror bir ekvivalentni berishni
(o'tkazishni) talab qiladigan munosabatlarga tushunilgan va bu da'vo faqat
qarzdorga qo'llanilgan.
Mashhur yurist Pavel majburiyatlarni tahlil qilishi natijasida majburiyatning
mazmunini ham to'liq asosda yoritib berishga muvaffaq bo'lgan.
Majburiyat tushunchasining mazmunini aniqlashda, qarzdor tomonidan
«bermoq», «qilmoq» va «taqdim etmoq» degan harakatlarni amalga oshirilishi
tushunilgan va ularning muqarrar bo'lishligi majburiy bo'lgan. Mana shu uchala
tushuncha yoki elementlar majburiyat tushunchasining mazmunini keltirib
chiqargan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
