So’z bilan dunyoni tebratgan bobom

“So’z bilan dunyoni tebratgan bobom”
Alisher Navoiy.
Termiz davlat universitetining
Pedagogika instituti talabasi
Yusupova Dilafruz Baxrom qizi.

Qalbni uyg’otadigan, jonlantirib turadigan eng yaxshi vositalardan biri badiiy adabiyot ekanligi ko’pchilikka ma’lum, albatta.Shuning uchun ham qo’liga qalam tutib, ijod qilishni boshlagan har bir kishi qanday muhim ishga o’zini chog’layotganini o’ylab ko’rmoqligi lozim.Ijod qilishni odamlar o’rtasida nom qozonish yoki arzimas, arzon kechinmalarni to’kib solish vositasiga aylantirib olgan, adabiyotning asl maqsadi, missiyasi nima ekanligini unutib qo’ygan.Shu mulohazalar asnosida yana mumtoz adabiyotimizning muazzam siymolaridan biri “So’z bilan dunyoni tebratgan” hazrat Alisher Navoiy bobomizga yuzlanamiz.

Hazrat Navoiydek zotlar, avvalo, adabiyotning asosiy quroli bo’lgan so’zga shunchaki yo’l- yo’lakay yozib yoki aytib ketilaveradigan hodisa sifatida qaramaganlar.Har bir ne’matning isrofidan saqlangan donishmand mumtoz adabiyotimiz so’zga ham Allohning bir bebaho ne’mati o’laroq munosabatda bo’lib uning ham isrofidan tiyilgan.Navoiy so’z san’ati borasida tug’ma daho ekanligini o’zi ham e’tirof etardi.Buni u otaxoni Sayid Hasan Ardasherga yozgan she’riy maktubida shunday ifodalagan:
Falak ko’rmadi men kibi nodire,
Nizomiy kibi nazm aro qodire.
Ne nazme der ersam meni dard nok,
Ki har harfi bo’lg’ay ani durri pok.
Yetar Tengridin oncha quvvat manga,
Ki bo’lmas bitiriga fursat manga.
Ayni shu maktubida agar Firdavsiy o’z “Shohnoma”sini o’ttiz yilda yozgan bo’lsa, men buni o’ttiz oyda yozishim mumkun, xos ma’noda bo’lsin, iyhom san’atidan bo’lsin kunda yuz bayt bitish men uchun holvadek gap, deydi:
Ki har necha nutq o’lsa kohilsaroy,
Bitigaymen o’ttuz yilin o’ttuz oy.
Agar xossa ma’no gar iyhom erur,
Anning kunda yuz bayti halvom erur.

Shoirning so’z haqidagi falsafiy-estetik qarashlari uning “Hayrat ul-abror” dostonida ham o’z aksini topgan.Dostonning shu haqidagi maxsus bobida Navoiy so’zni olam yaralishining asosi deb hisoblaydi va uning martabasini ulug’lab, so’zdek qimmatbaho narsaga hatto gavhar ham sadaf bo’la olmaydi, deydi:

So’z guhariga erur oncha sharaf,
Kim bo’la olmas anga gavhar sadaf.

So’zning oldida gavhar donasi nima degan gap, bu afsonaku, so’zni jahon dengizining durdonasi deb bil, deydi shoir:

Donau dur so’zini afsona bil,
So’zni jahon bahrida durdona bil.

So’z bu martabaga o’zining ma’nosi bilanerishadi, deydi Navoiy. Uning fikricha: “…so’zdagi ma’ni jone dururkim, so’z qolibe durur jonsiz…”. Xuddi shu jumlalar ”Xamsa”ning nasriy bayonida bunday tabdil qilingan: “…so’zning ma’nosi uning jonidir , usiz so’z qolipi jonsiz qolipdir”.

Qo’liga qalam ushlagan harbir kishi so’zining ma’nili bo’lmoqligiga jiddu jahd qilishi lozimligini,o’z ustida tinimsiz ishlashi kerakligi joizdir.Bugun biz hayotimizning har bir jabhasida Hazrat Navoiyga muhtojmiz, u zotdan so’z kutamiz.Shoir iborasi bilan aytganda o’zini “ahli ma’ni “, ya’ni ziyoliman deb hisoblagan kishi borki, o’z hayotini, maslagini Navoiysiz tasavvur qila bilmasligi kerak.Ayniqsa ijod ahli.Chunki so’z aytish qalamkashlar uchun shunchaki ko’ngil ishi bo’lmasligi lozim.Ijod ko’ngil ishidan ham yuqori bir maqomga yuksalib, millat,insoniyat g’ami, dardi miqyosiga chiqqandagina o’z vazifasini bajargan bo’ladi.Shu o’rindagi xulosamni til va adabiyot ustozimning “O’qi izla ammo maqsadingdan chekinma” degan gaplarini keltirib o’tmoqchiman.Bizdek ilimga chanqoq, zukko, shijoatkor Navoiy izdoshlari bor ekanmiz bobomizning buyuk merosini asrab, avaylab uni teran anglab yetib ko’klarga ko’taramiz.Zero, biz so’z bilan dunyoni tebratgan Navoiy avlodlarimiz.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Alisher Navoiy.To’la asarlar to’plami. 10 jildlik: 1-jild. G’.Gulom,2011.
2.Alisher Navoiy.To’la asarlar to’plami. 10 jildlik 4-jild. G’.Gulom .2011.