Sotsiologiya tarixi

Xalqlar psixologiyasi

Kelib chiqishi bir va yagona yashash muhitiga ega bir xalq individlari 
«tanasi va ruhida o‘sha xalq tabiatiga xos belgilarga ega bo‘ladi». 

Tananing ruhga ta'siri ma'lum moyilliklar, istak, hohishlar, barcha 
individlarda bir xil bo‘lgan ruh xususiyatlarida namoyon bo‘ladi. Natijada 
ularning barchasi bir xil xalq ruhi, ya'ni psixologiyasiga ega bo‘lishadi.

---

14 
Shteyntal xalq ruhini bir millatga tegishli individlarning psixologik o‘xshashligii va 
shu bilan birga o‘zini anglashi deb tushunadi. Xalq ruhining tarkibi esa «tarixiy xalq 
psixologiyasi» hisoblanadi.
 
Guruhiy psixologiya va taqlid nazariyasi 
XIX asr oxirida na individ psixologiyasi va na mavhum «xalqruhi» sotsial 
hodisalarni o‘rganishda asosiy kalit bo4la olmasligi aniq bo4ldi. Bu, o’z navbatida 
guruhiy va ommaviy xulq-atvorni o‘rganishga bo’lgan qiziqishni orttirdi. Sotsiolog 
olimlaming omma psixologiyasiga bo4lgan qiziqishi o’zining mafkuraviy asosiga 
ham ega bo’lgan. Aniqroq qilib.aytganda 1789, 1830, 1848 va 1871-yillarda bo’lib 
o’tgan revolyutsiyalar xalq ommasining qudratli buzg’unchilik kuchga ega 
ekanligini ko’rsatdi. XIX asr boshlaridayoq mazkur xatti-harakat individning 
ijodkorligi va madaniyatga tahdid solishi ta’kidlangan edi. XIX asming 2- yarmi 
dayoq ommaning irratsionalligi tog‘risidagi g’oya ham pozitivistik (Ten, ayniqsa 
Fransuz inqilobi talqinida), ham antipozitivistik (Nitsshe) falsafada keng yoyilib 
ulgurgan edi. Italiyalik kriminolog olim S.Sigele (1868-1913) «Jinoyatchi omma» 
(1891) va «Sektalar psixologiyasi» (1895) nomli asarlarida mazkur fikmi 
psixologik jihatdan asoslab bergan edi. U insonni tabiatan shafqatsiz va jinoyatga 
moyil, deb baholagan. Ommada mana shu moyillik yana ham yorqin namoyon 
bo4ladi. Chunki omma tarkibida insonning o’z xatti-harakatlarini ratsional jihatdan 
nazorat qilishi susayadi, bu instinktlar uning ta’sirchanligini oshiradi, atrofidagi 
har qanday yomonlikni yuqori darajada qabul qilishini ta ’minlaydi. XX asr 
arafasida fransuz adibi (m a’lumotiga ko’ra shifokor Gyustav Lebonning
(1841-1931) «Olomon psixologiyasi» (1895; ruscha tarj.: «Xalqlar va omma 
psixologiyasi» - 1896), «Xalqlar evolyutsiyasining psixologik qonunlari» (1894) 
kabi asarlari katta mashhurlikka erishdi. Lebonning fikricha, yevropa jamiyati 
rivojlanishning yangi bosqichi - «olomon asri»ga qadam qo'ymoqda
1
. Bunda 
1
Qarang:Лебов Г.Психология 
народов и масс//Западно-
европейскаясоциолопм ХХ-
наХХвеков:Тексты.-М.,1996.-
С.123.128 

---

15 
shaxsning aqliy va tanqidiy fikrlash xususiyati irratsional omma ongi tomonidan 
bostiriladi. «Olomon» yoki «omma» - bu insonlar gumhi bo4lib, ular yagona
Uzoq yillar davomida Tard o ‘zining yosh zamondoshi va intellektual raqibi 
bo‘lgan Emil Dyurkgeym bilan bahs olib borgan. U lam ing ikkalovi ham 
bioorganik nazariyalar va utilitarizmdan yiroq, ikkalovi ham etnografik m 
a’lumotlar va qiyoqiy metodlarga katta ahamiyat berardi, ikkalovi ham jamiyatni 
integratsiyalovchi kuch sifatidagi sotsial me'yorlar tabiati bilan qiziqardi. Lekin bu 
umumiy o‘xshashaliklar orqasida katta tafovutlar ham bor edi. Dyurkgeym uchun 
jam iyat - sotsial tizim, uning mahsuli esa alohida individlar hisoblanadi. Tardning 
fikricha esa, jamiyat individlaming olzaro ta’sirlashuvi natijasi. Unga biologik 
organizm yoki mexanistik agregat sifatida qarash mumkin emas. Ong - 
mexanikaning postulati. Tard jamiyatning evolyutsionistik modelini ham rad etadi. 
Sotsiologiyaning kamchiligi uning «jamiyat qonunlari» va «tarix qonunlari»ni 
qo‘shib yuborishidadir; birinchilari - hodisalami qayta ishlab chiqaruvchi qonunlar 
bo‘lsa, ikkinchilari — ulaming taraqqiyot qonunlaridir. Bu qonunlar tamoman ikki 
xil bo‘lib, ikkinchilari juda murakkab hisoblanadi va ular faqatgina birinchilari 
asosidagina shakllanishi mumkin. Bundan evolyutsion yondoshuvning tahliliy 
yondoshuv bilan o‘rin almashinuvi vujudga keladi. Sotsiologiya — bu «oddiy 
jamoaviy psixologiya», u quyidagi ikki savolga javob berishi lozim: 1) 
kashfiyotlar, muvaffaqiyatli tashabbuslar va biologik adaptatsiyalarga anologik 
ravishdagi sotsial adaptatsiyalaming sababi nima? 2) nega boshqasi emas, aynan 
mana shu tashabbuslar taqlidga sabab bo‘ldi? Nima uchun taqlidga asos 
qilinmagan ko‘plab namunalar ichidan aynan shular tanlab olindi? Boshqacha qilib 
aytganda, taqlid qonunlari qanday? Tard asta-sekin «guruhiy ong» yoki «olomon 
ruhi» kabilarni mustayil m a’naviy mohiyat sifatida rad eta boshlaydi, lekin 
sotsiologiyani individualistik psixologiya bilan ham asoslay olmaydi. 
Tard fikriga ko'ra, elementar sotsial munosabatlar e'tiqod yoki xohish-istakni 
birovga o‘tkazish yoki o‘tkazishga intilish hisoblanadi.

---

16 
Uning eng sodda ko‘rinishi - gipnotik uyqu holati. «Jamiyat - bu taqlid, taqlid 
esa o‘ziga xos gipnotizm». U har qanday yangilikni individual ijod mahsuli, deb 
biladi. Ijodning yagona manbasi - iqtidorli shaxs tasawurining ijodiy akti. 
Yangilikning muvaffaqiyatli adaptatsiyasi «taqlid» ko‘rinishini oladigan 
qaytarishlar to‘lqinini paydo qiladi. Tard yangiliklaming taqlid asosida tarqalishini 
sxematik tarzda tasvirlaydi. Sxema markazdan uzoqlashayotgan doiralardan tashkil 
topgan. Taqlid doirasi boshqa taqlid markazidan boshlangan qarama-qarshi 
to‘lqinga uchragunga qadar to‘xtovsiz kengayish xususiyatiga ega. To‘qnashgan 
taqlid toiqinlari o'rtasida kurash boshlanib, takrorlash taqlidga qarama-qarshi 
kuchga aylanadi va taqlidlarning «mantiqiy dueli» boshlanadi. Bahsdan tortib to 
urushgacha bo‘lgan istalgan nizolar bunga misol bo‘la oladi. Mantiqiy detallar 
turlicha natijalarga olib kelishi mumkin, shunday bo‘lsa-da, qarama-qarshilik yangi 
adaptatsiyaga o‘mini beradi va sotsial jarayonlaming sikli qaytadan boshlanadi. 
Adaptatsiya, takrorlash va qarama-qarshilikdan iborat uch asosiy sotsial jarayonni 
qamrab olgan sotsiologiyaning umumiy qonunlarini Tard mantiqiy va mantiqiy 
bo‘lmagan turlarga ajratgan.
1
Mantiqiy qonunlar sababli nima sababdan ba’zi 
yangiliklar tarqaladi, ayrimlari esa yo‘q, mazkur yangilikka bo‘lgan talab 
qanchalik yetilgan, u mavjud bilimlar va tasaw urlar bilan uyg‘unlashganmi 
(mantiqiy birlashuv) yoki ular bilan ziddiyatga kiradimi (mantiqiy duel), kabi 
savollami tushuntirib berishga intiladi. Mantiqiy bo‘lmagan qonunlar esa taqlid 
jarayoni qay tarzda kechishini ko‘rsatib beradi. Misol uchun, jarayon markazdan 
chetga tomon rivojlanishi, yuqoridan pastga tomon siljishi, maqsadlardan 
vositalarga o‘tishi va h.k. Tard o‘z nazariyasi deduktiv deb baholasa-da, empirik 
tadqiqotlar metodlariga katta ahamiyat beradi. Sotsiologiya, uning fikriga ko‘ra, 
ikki asosiy metodga tayanadi: arxeologik va statistik.
1
Qarang:A History of Classical 
Sociology.Translated 
by 
H.Campbell 
Creighton,M.A(Oxon).Progress 
Publishers.-P.105.Arxeologik 
metod konkret yangiliklar va 
namunalar tarqalishi 

---

17 
Arxeologik metod konkret yangiliklar va namunalar tarqalishi davri va 
arealini o ‘rganishga xizmat qiladigan tarixiy hujjatlar tahliliga asoslanadi. Statistik 
metoddan mavjud taqlid jarayonlari haqida m a’lumotlar to‘plashda foydalaniladi. 
0 ‘z joniga qasd qilish, jinoyatlar, savdosotiq statistikasi tahlili yangilikning 
imitativ kuchining miqdoriy tavsifini topish, uni yoyilishining ijobiy yoki salbiy 
oqibatlarini aniqiash, va oxir-oqibat sotsial (taqlidga oid) jarayonlam i nazorat 
ostiga qo‘yish imkonini beradi. Jamiyatni tadqiq etishda «miqdor va 
o‘lchov»lardan foydalanish sotsiologiya taraqqiyoti belgilab berishini ta’kidlaydi. 
Tardning sotsial-statistik tadqiqotlari (ayniqsa, jinoyat masalalaridagi) 
zamondoshlari tomonidan juda yaxshi baholangan. Tard jamoatchilik fikri va 
«olomon psixologiyasi» sohalarida ham o‘z nazariy qoidalaridan foydalandi. 0 ‘z 
g‘oyalari va tushunchalari doirasiga ko‘ra, uning «Fikr va olomon» kitobi Lebonni 
eslatadi. Lekin Tard substansional «jamoaviy ruh» tushunchasirii tanqid qiladi. XX 
asr «olomon asri», degan fikrga ham qo‘shilmaydi. «Olomon» va «jinoyatchi 
sekta»lami tushuntirishda Tard, o‘tmishdoshlari singari, irratsionallik, taqlid, 
yetakchilarga ehtiyojga urg‘u beradi. 
Muammoga bir vaqtning o‘zida ham tahliliy, ham tarixiy nuqtai nazardan 
yondashib, Tard jamoatning shakllanishi bosqichlarini ajratadi, uni yangi davr 
mahsuli deb hisoblaydi. Jamoatgacha bo‘lgan eng yaqin tarix - bu ХVIII asr salon 
va klublari bo’ lib, uning haqiqiy tarixi gazetalaming paydo bo‘lishi bilan 
belgilanadi. Olomonda shaxsiyat yo‘qolib borsa, jamoatda, aksincha, o‘zini 
namoyon qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shuning uchun muloqot vositalarini 
takomillashtirish shaxsning murakkablashuvi va boyishiga olib keladi, zero, 
jamiyatda bir emas, balki bir necha jamoat turlarini ko‘rish mumkin.