Sotsiolingvistika

17 Ma’ruza. Til egasining kommunikativ salohiyati.
Psixolingvistika sohasidan o ‘zlashtirilgan yana bir tushuncha til egasining kommunikativ salohiyatidir.. Nutqiy kommunikatsiya jarayonida kishilar adresat uchun tushunarii boigan ifodalarni tuzish uchun lug‘at va grammatika kabi til vositalaridan foydalanishadi. Biroq mazkur tilde muloqotning muvaffaqiyatli chiqishi uchun lug‘at va grammatika
bilimining o‘zi yetarli bo'Unaydi. Binobarin, u yoki bu til birliklari va uiarning birikuvining qoilanish shartlarmi ham bilish lozim. Boshqacha aytganda, tii egasi grammatikadan tashqari “vaziyat grammatikasi”ni ham o 'zlash tirish i lozim, ya’ni leksik birliklarning m a’nosi va gapda joylashish
tartibi qoidalarini o‘zlashtirish bilan birga, so‘zlovchi va adresat orasidagi m unosabat, muloqot maqsadi va boshqa omiliarni ham bilishi kerak. Til egasi ayrim ijtimoiy vaziyatlarda nutq akti sifatida nimaning maqbul boiishini anglashi lozim. Bular til egasining kommunikativ salohiyatini
tashkil qiladi.D.Haymsning fikricha, Kommunikativ salohiyat tushunchasi birbiridan farq qiladigan ikki intellektual kategoriyaning tan olinishiga bogiiq bo’ladi: bilim va undan foydalanish qobiliyati. Chunonchi, bilish boshqa, qilish, amalga oshirish boshqa bir ishdir35. Masalan, til bilimi passiv boiishi mumkin, ayni paytda tilni bilish, til vositalaridan foydalanish faol boiishi mumkin. kommunikativ salohiyat doirasiga odob-axloq qoidalari (o‘zbek lisoniy hamjamiyatida san va siz olmoshlari, -lar qo‘shimchasining hurmat ma’nolari, yapon va koreys lisoniy hamjamiyatlarida hurmat shakllari kategoriyasining qoianilishi), bolalarning kattalar bilan (yoki kattaiarning bolalar bilan) muloqot qoidalari, kommunikatsiya ishtirokchilarining ijtimoiy mavqeyiga ko‘ra “ijtimoiy masofa”ga rioya qilish qoidalari,shuningdek, iltimos, talab, ayblash, tahdid, va’da berish kabi turli nutqaktlarini amalga oshirish qoidalari va boshqalar kiradi.
Sotsiolingvistikaning ayrim terminlari va tushunchalari sotsiologiya va ijtimoiy psixologiyadah olingan. Ulardan eng muhimiari ijtimoiy maqom va ijtimoiy roldn. Jamiyatda yashaydigan va turli guruhlarga mansub boigan har bir individ jamiyatda bir qancha ijtimoiy o ‘ringa ega bo’ladi. Masalan, talaba (o‘z-o‘zidan m aium ijtimoiy o ‘ringa ega) faol
“kamolotchi”, universitetning shahmat bo‘yicha chempioni, guruhda yaxshi xonanda, uyda o ‘g ‘il va aka, do‘stlar davrasida o ‘rtoq, do‘st va h.k.boiishi mumkin. Mazkur o ‘rinlarning har biri muayyan qoidalar vavazifalar bilan bogiiq boiib, u ijtimoiy maqom, deb nomlanadi. Ijtimoiy maqomlarning aksariyatiga insonning o‘zi erishadi. Bunday maqomlarga orttirilgan maqomlar deyiladi. Talaba maqomiga oliy o ‘quv yurtiga kirish imtihonlarini muvaffaqiyatli topshirish, chempionlik maqomiga musobaqada g'olib boiish, er maqomiga nikohdan o ‘tish y o ii bilan erishiladi. Boshqa maqomlar, xususan, jins, etr.ik yoki muayyan irqqa oidlik tug’ma bo’ladi.Har qanday maqom huquq, majburiyat va unga mos me’yoriy muomaladan iborat bo’ladi. Jumladan, talaba maqomi darslarga qatnashish, smtihonlar topshirish, amaliyot o‘tash, universitet kutubxonasidan foydalanish va boshqalardan iborat bo‘iadi. Professoro'qituvchi inaqomi muayyan fandagi salohiyat, ma’lum pedagogik malaka, ilmiy faoliyat, kafedra majlisida ishtirok etish va h.k.dan iborat bo’ladi. U yoki bu ijtimoiy maqomga ega boigan kishidan atrofdagilar mazkur maqomga mos bo’Igan ma’ lum muomalani kutadi. Ana shunday standart, umumqabul qilingan kutishlarga ijtimoiy rol deyiladi. Bir maqomga bir necha rollar mos kelishi mumkin. Masalan, universitet professor-o‘qituvchisidan talabalar, hamkasblar,, kafedra mudiri, ma’muriyat va texnik xodimlarning kutishlari bir-biridan farq qiladi.Jamiyat uchun xos boigan aksariyat rollar tilda rnaxsus m a’no kasb etadi: ota, turmush o‘rtog‘i, o’g‘il, sinfdosh, qo‘shni, o ‘qituvchi, xaridor, yo’lovchi, mijoz va h.k. Jamiyatning har bir voyaga yetgan a’zosi o‘z rollarining ijrosida o ‘zini qanday tutishni yaxshi biladi. Lisoniy ijtimoiylashuv nima?
Jamiyatning a’zosi sifatida indiyidning hayoti u tug’ilgan va tarbiyalanayotgan oilada rol muomalasini, o ‘zini qayerda qanday tutishni o ‘rganishdan boshlanadi. Xuddi ana shu yerdari Shaxsning ijtimoiylashuv jarayoni - yashashi va harakat qilishi kutilayotgan jamiyatga kirishi boshlanadi. Ijtimoiylashuv individning asta-sekin o‘zi uchun yangi boigan
guruhlarga kirishi va yangi rollarni o‘zlashtirish jarayonidir.
Ijtimoiylashuv jarayonining muhim tarkibiy qismlaridan biri lisoniyijtimoiylashuv boiib, u muayyan jamiyatda qoilaniladigan tilni o ‘zlashtirish va undan foydalanish qoidalarini u yoki bu ijtimoiy rolni ijrosiga muvofiq ishlatishini ifodalaydi.Xullas, sotsiolingvistikada qoilaniladigan ayrim tushunchalarpsixolingyistika, sotsiologiya va ijtimoiy psixologiya sohalaridano ‘ziashtirilgan b oiib, ular tilning mavjud ijtimoiy sharoitlar bilan bog’liqligini o ‘rganishda muhim ahamiy ahamiyatga ega.