Sotsiolingvistika

9-ma’ruza. Lisoniy hamjamiyatning muloqot vositalari
Reja:

1. 
   Muloqot vositalari haqida ma’lumot.
   
2. 
   Jargon ,argo va sleng.
   

Butun umrini o’zbek tili lug’at boyligini
o’rganishgan olim E.Begmatov o’zbek tili umumiy lug’at boyligining
quyidagi guruhlardan tarkib topishini qayd etgan: 1. Keng iste’moldagi so’zlar
(umumiste’mol leksika). 2. Kasb-hunar so’zlari (professional leksika, kasbiy
leksika). 3. Dialektal so’zlar. 4. Eskirgan so’zlar (arxaizm, istorizmlar). 5. Ilmiy terminologiya. 6. Jargonlar. 7. Adabiy va dialektal frazeologiya. 8. Atokli otlar Argo va jargon so’zlarni ko’llovchi kishilar guruhi turli-tuman bo’lgani uchun argo va jargon so’zlar ham kelib chiqish xarakteriga ko’ra turlicha bo’ladi.Masalan, o’g’rilar argosi, savdogarlar argosi, kimorbozlar argosi, kisovurlar argosi.Umumxalq tilidan farq qilib, biror ijtimoiy guruh o’rtasida yaratilgan va
ularning talablarini ifodalovchi maxsus so’z va iboralar jargonlar hisoblanadi.
Jargonlarning eng xarakterli belgisi o’zaro so’zlashuvni boshqalardan
maxfiy sir tutishdir. Shunga ko’ra jargonlarning yaratilish yo’llari ham ko’pincha tilning so’z yasash sistemasiga to’g’ri kelmaydi. Ular o’ziga xos sun’iy, shartli so’zlardir.Jargonlar ko’pincha tildagi so’zlarning tovush tomonining o’ziga yarasha, so’zlarni buzib ko’llash, boshqa tillardan so’z o’zlashtirish va tildagi mavjud so’zlarga ma’no berish yo’li bilan hosil kilinadi.
Ijtimoiy argo va jargonlarni o’zbek tilida abdal tili deb ham yuritilgan.
Kadimda maddohlar va kalandarlar o’z niyatini boshqalardan yashirish maqsadida o’zlari uchungina tushunarli bo’lgan abdal tilidan foydalanganlar.
Bundan tashkari bu ijtimoiy jargonlar salbiy ahamiyat kasb etganligi uchun
argo deb ham yuritiladi. Masalan, loy, sokka, kusok, kurug’i (pul); tuz (aklli) kabi kimorboz o’g’rilar argosi.Vey bratan, man o’zim borganman.Sokka yo’g’idi karzga bergan.(I k, B. 45) Sen bu o’yinda ikkita xatoga yo’l ko’yding. Birinchisi akademikni “tuz” deb bilding (I k, B. 206)
Argo va jargonlar shevaga xos so’zlarni ko’llash va lakab ko’yish bilan ham
bog’lik bo’ladi. Badiiy asarda kahramonlar portretining ayrim kirralarini ochib
berishga muvaffak bo’ladi. Asadbek va Hosil boyvachchaning
lakablaridan, ularning kuch-kudrati, qanday odam ekanligini bilib olishimiz
mumkin. Kesak polvon xonaga kirib, Kilich bilan so’rashib olgunicha 1-2 dakika vaqto’tdi.(I k. B. 65) Asadbekning o’ng ko’l a’yonlaridan bo’lgan Haydarga bu lakab kaddi-bastiga karab emas, balki o’g’irlik qilib yurganida, pul bor deb o’ylab, belbog’idan kesak chikkani uchun berilgan.Yana xarakter xususiyatida ham muhim masalalarga kesak ushatishday yengil karashi kuzatiladi.
“Argo”, “jargon” fransuzcha (argot, jargon)dan kelib chiqqan, “sleng"
inglizcha (slang)dan olingan. Bu uch termin ko‘pincha sinonimlar sifatida
qo‘llaniladi. Biroq mazkur terminlar ortidagi yashirin tushunchalarni
chegaralab olish maqsadga muvofiqdir.
Jargon - biron ijtimoiy guruh vakillarining o‘z nutqi bilan ko‘pchilikdan ajralib turish maqsadida, o‘zicha mazmui.berib ishlatadigan so‘z va iboralari. Masalan, oq (aroq), kizil(vino) - ichuvciilar nutqiga xos; strelka (uchrashuv) yoshlarning nutqida; k o ‘k, ko'kat AKSh dollaridodasi (biron narsaning z o ii) - ko’proqbozorchilarning nutqida ko‘llaniladi.Nemis sotsiolingvistikasida yoshlaming ayrim guruhlari tomonidan qo’llaniladigan, turli sabablar ta’sirida vujudga kelgan maxsus shakllarga jargon deyilgan. H. Lofflerning ta’biricha, bu til makon va zamonda chegara bilmaydi. Har bir avlod o ‘zining yoshligida o ‘ziga xos u yoki bu shakldan foydalangan.Rus tilida bir qator leksemalaming turli ijtimoiy guruh jargonlari ta’sirida yangi ma’no kasb etganini ko‘rish mumkin: базар(suhbat), баян (shpris), гнать (yolg‘on gapirmok), грузить (ongiga singdirmok), доход (zaif odam), кинуть(aldamok), мусор(militsioner).
Tilshunoslikka oid aksariyat adabiyotlarda “jargon” bilan “argo”termini farqlanmasdan, aralashtirib yuborilgan. Aslida argo va jargon o'ziga xos xususiyatlari va ko'llanish doirasi ko‘ra bir-biridan farqlanadi.
Argo - jargondan farqli o ‘larok, biron ijtimoiy guruh tomonidan boshqalar uchun atayin tushunarsiz qilib qo’llaniladigan u yoki bu darajadagi yashirin, yasama til. Masalan, o‘g‘rilar argosida shmon qilmoq,
gopstop qilmoq iboralari “o‘g ‘irlamok” ma’nosida, giyohvandlar argosida
dori“giyohvand modda” ma’nosida ishlatiladi. Argolar jargonga nisbatan
o‘zining yashirinlik xususiyati bilan ham ajralib turadi. Shunirig uchun ular ko‘prok jamiyatning yashirin tabakalari hisoblangan josuslar, jinoyatchilar,o‘g‘rilar, giyohvandlar va h.k.lar nutqida uchraydi.
Sleng -G‘arb tilshunosligi an’analariga xos termin sanaladi. “Sleng” terminiga haligacha aniq ta’rif berilmagan. Turli lug‘atlarda va
sotsiolingvistikaga oid adabiyotlarda uning “jargon” (guruhlar jargoni,
yoshlar jargoni) terminiga yakin turishi qayd qilingan. Sleng so‘zining kachon paydo bo’lgani noma’lum, biroq u ilk bor yozma ravishda XVIII asrda Angliyada qayd qilingan va o‘sha davrda ‘‘hakorat” ma’nosini anglatgan. 1850-yillarga kelib, mazkur termin “noqonuniy” oddiy leksikaning ifodasi sifatida keng qo‘llanila boshladi. Ayni paytda uning jamiyatning kuyi tabakalari qo’llaydigan slang-lingova “rang-barang” aholi foydalanadigan argot singari sinonimlari ham paydo bo‘lgan .
Sleng — muayyan kasb egalari yoki ijtimoiy guruhlarning og‘zaki
nutqida qo’llaniladigan, emotsional-ekspressiv bo‘yokka ega bo'lgan so‘z
va iboralar. Slenglar ko‘proq yoshlarning nutqida uchraydi. Masalan olmaxon “o‘zini oladigan, nozlanadigan odam”, g'isht “xunuk”, sindirdi
“lol koldirdi” va h.k.
Sleng jonli, harakatdagi til shakli bo’lib, u mamlakat va jamiyat hayotidagi har qanday o‘zgarishdan ta’sirlanadi. Sleng ko‘llanish doirasiga
ko‘ra: hammaga ma’lum va barcha tomonidan ko’llanuvchi umumiy sleng
(general slang) va muayyan guruhlarga ma'lum bo’lgan, tor doirada
ko’llanuvchi xususiy sleng (special slang)ga ajraladi.Slenglarning ko‘p so‘zlari va iboralari (ayniksa, uiarning dastlabki shakllanishi davrida) keng ommaga tushunarsiz bo‘ladi. Chunki aksariyat slenglar ko‘chma ma’noda ishlatiladi. Shuningdek, slengizmlar ko‘pincha chet tillardan, ularning dialektlaridan va jargonlaridan o‘zlashtirilgan bo’ladi. Masalan, “tusovka”,“telejka”,“tachka”, “stukach” rus tilidan,“yuzer” (user), “chat” (chat), ingliz tilidan o ‘zlashtirilgan.Umuman, argo, jargon va sleng - sotsiolektning turlari hisoblanadi.Mazkur til shakllarining har biridagi o ‘ziga xos xususiyat u yoki bu guruhlarning kasbiy alohidaligi yoki ularning boshqa jamoalardan ijtimoiy cheklanganligiga bog’likdir. Kompyuter jargoni (sleng) kasbiy cheklangan subkodga, o‘g‘rilar argosi, talabalar slengi ijtimoiy cheklangan subkodlarga misol bo’ladi. Ba’zan guruh ham kasbiy, ham ijtimoiy alohidalik kasb etadi. Bunday guruhning nutqi ham kasbiy, ham ijtimoiy jargonning xususiyatlariga ega. Masalan, askarlar jargonini olsak,binobarin, harbiylik kasb sanaladi, bu kasb bilan shug‘ullanuvchilar esa boshqa jamoalardan alohida, o‘z holicha yashaydi.
Savol va topshiriklar:
1.Jargonlarning ishlatilishi qanday muloqotning paydo bo’lishiga olib keladiq
2.Argo, jargon va sleng farqli va o’xshash jihatlarini tushuntiring.