Sotsiolingvistika

Rivojlangan muloqot tillarining shakilanishi.Pijin ma’lum bir sharoitda a’zolari o‘zaro chambarchars bog'langan muayyan jamiyatning yagona tiliga aylanishi, mazkur jamiyatning barcha kommunikativ ehtiyojlariga xizmat qilishi va aksariyat hollarda oilaviy muloqot tili sifatida qo’llanilishimumkin. Bunday holatda pijin yangi avlod uchun nafaqat yagona, balki o‘z ona tili makomiga ega bo‘lgan til hisoblanadi. Mazkur jarayon pijinning mahailiylashuvi yoki kreolizasiya, deb nomlanadi.Aloqaviy tilning yangi rivojlanish boskichiga kreol yoki kreol til deyiladi.“Kreol” terminining kelib chiqishi Braziliyada qo‘llanilgan, dastlab “Amerikada tug‘ilgan afrikalik quli” ma’nosini ifodalagan portugalcha crioulo so'ziga bog‘lanadi.
Pijinlar turli ijtimoiy sharoitlarda, masalan, yevropaliklaming dengiz sohiliaridagi mustamlakalari, plantatsiyalardagi metis (duragay) oilalarida, shuningdek, Yangi dunyo sharoitlaridagi kochok qullar (marunlar)ning Afrika an’analarida kreollashishi mumkin. Aloqaviy tilning rivojlanishi natijasida uning lug’at boyligi ortadi, fonetik va grammatik tizimi murakkablashadi. Bu jarayon turli xil kreollarda o‘ziga xos xususiyatiarga ega bo‘lgan. Masalan, port shaharlarda yuzaga kelgan kreol tillarga leksifiqator tillarning ta’siri kuchli bo‘lgan. Yoki aksincha, marunlar (kochok qulilar) tilida so‘z boyligining kengayishi va grammatik vositaiarning murakkablashuvida Afrika mahalliy tilining izi yakkol ko‘zga tashlangan.Plantatsiyalardagi qulilarga egalik sharoitida aloqaviy tillarning oilaviy muloqot tiliga aylanishi tezlashgan.
Bugungi kunga kelib zamonaviy kreol tillar tarixi haqida sof lingvistik ma’lumotga ega emasmiz, ammo sof kreol, ya’ni (uning evolyutsiyasi) hamda kreol etnosining shakllanish davrlari xususida tasavvurga egamiz. Jumiadan, krio (500 ming so‘zlashuvchiga ega bo‘lgan Serra-Leondagi etnoslararo muloqot tili) tili murakkab tarixni boshidan kechirgan. XVI asming oxirlarida zamonaviy Fritaun hududiga portugaliyaliklar tez-tez tashrif buyurishgan va 1663-yilda bu yerda ingliz ko‘rg‘oni tuzilgan. O‘sha davrda mazkur hududda ham portugaicha, ham inglizcha pijin ko‘llanilgani haqida ma’lumotlar mavjud. XVIII asming oxirlariga kelib bu yerda istikomat kiluvchi afrika-yevropalik mulatlar soni 12 mingga yetgan. 1787-1792-yillarda Shimoliy Amerika Mustakillik urushida Britaniya tomonida turib jangda katnashganligi uchun ozodlikka chikarilgan 2 mingga yakin quli bu yerga ko‘chirib keltirilgan. 1800-yilda ko‘chmanchilar safiga yamaykalik 550 marun kelib ko‘shilgan. Buyuk Britaniyada qulilami sotish bekor qilingandan so‘ng (1807-yil) ushbu hududga ingliz floti tomonidan ozod qilingan barcha koratanlilar keltirilgan. Tabiiyki, bunday etnodemografik holat Fritaun tilida o‘z aksini topmay kolmagan.
Kreol til standartini ishlab chiqish jarayonida kamdan-kam hollarda leksifiqator-til tashuvchilari katnashgan. Bunday holat yevropaliklar bir guruhi (“kambag‘al ok tanlilar”)ning o‘z vatandoshlaridan hududiy va ijtimoiy jihatdan yirokda kreol tashuvchilari bilan kundalik muomaia qilish jarayonida yuz bergan. Agar bunday yevropaliklar guruhi son jihatidan kreolda so‘zlashuvlar bilan teng bo’lsa, uiarning muloqoti natijasida “o'rta koyne” yuzaga kelishi va ma’lum vaqto‘tishi bilan u har ikki tomonning ona tiliga aylanishi mumkin. Qayd etilgan oralik holat, asosan, yevropaliklarning katta qismi bilingv bo‘lgan va kreol tilda juda yaxshi gaplasha olgan joylarda maydonga kelgan, biroq ularni qullardan ajratib turgan madaniy va ijtimoiy to‘siklar haddan ziyod kuchli bo‘lgan. Uydagi qulilar bilangina muloqot kilgan bu yevropaliklar umumkreol standartiga ta’sir kila olishgiagan, aksincha, kreol ularning ona tiliga katta ta’sir ko‘rsatgan. Chunki uiarning farzandlari ota-onalaridan ko‘ra ko‘prok enaga, qul va qulibachchalar bilan muloqotda bo‘lishgan. Bunday muloqot turli ijtimoiy tabakalar til tizimi orasida diffuziyaga olib kelgan.Mazkur jarayon Yevropa tillari hududiy variantlarining rivojlanishiga sabab boigan. Masalan, AKShning Janubiy shtatlaridagi oq tanlilar shevasi, Luizianadagi fransuz tili, Braziliyadagi portugal tili shular jumlasidandir. Shunday qilib, aloqaviy tilning tadrijiy rivojlanishi, bir tomondan, o‘zining turg‘uniashuvi bilan, ikkinchi tomondan, leksik va grammatik jihatdan kengayib borishi bilan tavsiflanadi. Chunonchi, kreollashuv uzuklik holati bo‘lib, unda til ayrim kishilar uchun ona tili darajasiga ko‘tarilishi, ba’zi' kishilar uchun bu darajaga ko‘tarilmasligi mumkin.