Sotsial geografiya jumaxanov Sh., Toshpo’latov A

250 dan ortiq daryo
lar 
mavjud. Eng salohiyatli “konfliktli” transchegaraviy daryolar sug’orma 
dehqonchilik rivojlangan, suv butun hayot tarzini belgilovchi manba hisoblangan 
arid mintaqalardan oqib o’tadigan hududlarda bunday muammolar turli hududiy 
kelishmovchiliklarni 
keltirib 
chiqaradi. 
BMT 
ma’lumotlariga 
ko’ra, 
transchegaraviy havzalar yer yuzasining 45,3 foizini qamrab oladi. Bunday 
hududlarda Yer shari aholisining 40 foizi yashaydi. Deyarli dunyoning ko’plab 

---

SOTSIAL VA MADANIY GEOGRAFIYA
 Darslik
 
 
193 
yirik daryolari transchegaraviy hisoblanadi. Jumladan, Amazonka daryosi 
havzasida 7 ta, Niger va Nil daryosi havzasida 8 ta, Kongo daryosi havzasida 9 ta, 
Dunay daryosi havzasida 11 ta davlatlar joylashgan.
Suv resurslari O’zbekistonda Markaziy Osiyo davlatlaridagi singari 
mamlakatning ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik vaziyatini belgilab beruvchiasosiy 
omillardan biridir. Tarixda Jayxun va Sayxun nomi bilan atalgan Amudaryo va 
Sirdaryo suvlari asrlar davomida Markaziy Osiyo davlatlari (Qozog’iston, 
Qirg’iziston, Tojikiston, O’zbekiston, Turkmaniston)ni suv bilan ta’minlab kelgan. 
Markaziy Osiyoda mustaqil davlatlar chegaralarining paydo bo’lishi bilan ushbu 
daryolar transchegaraviy daryolar nomini oldi. Bu esa o’z navbatida Markaziy 
Osiyo davlatlari o’rtasida suv resurslaridan foydalanishi bilan bog’liq 
muammolarni keltirib chiqardi. Suv oqimi bir necha davlatlardan o’tadigan 
transchegaraviy 
daryolardan 
foydalanish 
masalasidagi 
kelishmovchiliklar, 
oqimning yuqori qismidagi davlatlarning qo’shnilarga suvni sotishga urinishlari 
yoki undan siyosiy bosim sifatida foydalanishga intilishlari qator muammolarni 
keltirib chiqaradi. Binobarin, bunday nizolar xalqaro me’yoriy hujjatlar jumlandan, 
“
Transchegaraviy suv oqimlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish 
to’g’risida
”gi (1992-yil), “
Kemalar yurmaydigan xalqaro suv oqimlaridan 
foydalanish to’g’risida
”gi (1997-yil) Konvensiyalari asosida hal etilishi lozim. 
Darhaqiqat, insoniyat tarixida siyosiy subyektlar o’rtasidagi dastlabki mojorolar 
ham suv manbalari ustida borganligi ma’lum. Bundan 2,5 ming yil muqaddam 
Mesopatamiya hududidagi shumer xalqlar Dajla va Frot daryolaridan foydalanish 
huquqini qo’lga kiritish uchun kurash olib borganlar. Bugingi kunda ham ayni 
hududlar dunyoning mojoroli hududlaridan biri sifatida saqlanib turibdi. Hozirda 
Turkiya qo’shnilariga siyosiy bosim ko’rsatish maqsadida “suv omiliga” alohida 
urg’u berib keladi. Dajla va Frot daryosining yuqori qismida turgan bu davlat 
qo’shnilari qarshiligiga qaramay, 2012 yilning oxiriga qadar 22 ta to’g’on, 19 ta 
gidroelektrostantsiya va suv omborlarini ishga tushirishni rejalashtirgan. Natijada, 
bu ikki daryoning quyi qismidagi davlatlar hozirdanoq qishloq ho’jaligi 

---