Сопол ашёлар ва буюмлар Мавзуни сритиш режаси

Пишириш давомида гилтупроқнинг тошсимон ҳолатга ўтиши. Сопол буюмларни юқори ҳароратларда пишириш жараёнида гилтупроқда бир қатор физикавий-кимёвий ўзгаришлар рўй беради. Аввало, эркин бириккан сув буғланади, кейин органик моддалар ёниб кетади. Ҳарарат 450-600⁰С бўлганда каолинит дегидратланиб метакаолинит АL₂O₃2SiO₂ ҳосил бўлади. Ҳарорат 700-800⁰С га етганда сувсиз метакаолинит парчаланади. Кейинчалик, ҳарорат 900⁰С ва ундан юқори бўлганда парчаланиш натижасида ҳосил бўлган АL₂O₃ ваSiO₂ ўзаро бирикиб сунъий минерал – муллит - 3АL₂O₃2SiO₂ ҳосил қилади. Муллит пиширилган сопол буюмларга мустаҳкамлик, сувга чидамлилик, термик чидамлилик хоссаларини беради. Муллит ҳосил бўлиши билан бирга гилтупроқ таркибидаги осон эрийдиган бирикмалар суюқланиб, ашёнинг мустаҳкамлигини оширади, сопол ашёлар тошсимон ҳолатга ўтади.
Ғишт ва бошқа ғовак сопол буюмларни пишириш одатда 950-1000⁰С да олиб борилади. Ҳарорат бундан юқори бўлганда ашёда суюқ силикат эритма ҳосил бўлиб, сопол ашёнинг зичлиги ошади. Натижада сув шимувчанлиги кичик (5% гача) бўлган зич сопол буюмлар олинади.
Гилтупроқ таркибида кварц қум бўлади, баъзи ҳолларда қум юқори пластик гилтупроқларга пластикликни камайтирадиган қўшимча сифатида қўшилади. Ҳарорат ўзгариши билан кварцда полиаморф ўзгаришлар рўй беради. Табиатда энг кўп учрайдиган -кварц ҳарорат 573⁰С бўлганда -кварцга ўтади ва бунда унинг ҳажми 0,82% га ошади. Кварцнинг бу шакли 1050⁰С гача чидамли. Шунинг учун 1050⁰С гача ҳароратда пиширилган сопол буюмлар совутилганда -кварц яна -кварцга айланади ва ҳажми кичраяди.
Ҳарорат 1050⁰С дан юқори бўлганда -кварц -кристаболит­га, 1400-1450⁰С бўлганда -тридимитга ўтади ва ҳажми 0,6% га ўзгаради. 1723⁰С ҳароратда кварц эрийди. Пишириш жараёнида кварц заррачалари ҳажмининг ўзгариши сопол буюмларнинг мустаҳкамлигига таъсир қилади.
Сопол материалларнинг мустаҳкамлиги ва чидамлилигини оширадиган кристалл бирикмалардан бири пишириш жараёнида ҳосил бўладиган кальций алюмосиликати анортитдир СаО АL₂O₃ 2SiO₂. Шунинг учун солол буюмларни пишириш жараёнида анортит, волластонит каби минераллар ҳосил бўлишини таъминлайдиган хом ашё ва ишлаб чиқариш технологиясини танлаш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Масалан: каолинитли гитупроқларга 10-15% миқдорда саноат чиқиндилари бўлган фосфор шлаклари ва мармар кукунлари қўшиб тайёрланган хом ашёдан олинган сопол буюмлар пишириш жараёнида узгача хусусиятларни кўрсатади. Юқорида келтирилган қўшимчалар гилтупроқнинг эриш ҳароратини пасайтиради. Суюқ фазада СаО гилтупроқ таркибидаги SiO₂ билан ўзаро бирикиб анортит (СаОАL₂O₃2SiО₂) ва волластонит (СаОSiO₂) минералларини ҳосил қилади.
Бундай буюмларнинг мустаҳкамлиги ва совуққа чидамлилиги катта бўлади.
Cопол буюмлар ишлаб чиқаришнинг умумий тизими