So’ngi o’rta asrlarda Koreya -yaponiya munosabatlari

I BOB So’ngi o’rta asrlarda Koreya va Yaponiya
1.1So’ngi o’rta asrlarda Yaponiya va Koreyada ichki ahvol
XV asr oxiridan markazlashgan feodal davlatni zaiflashtiruvchi inqiroz jarayonlari sezila boshladi. Siyosiy holatning yomonlashishiga iqtisodiy xarakterdagi, eng avvalo, agrar munosabatlardagi o'zgarishlar bevosita ta'sir ko'rsatdi. Feodal ayonlar va mahalliy zamindorlarning yerlarni egallash hollari ko'payib, davlat yer egaliginingtarqoqlashishi ro'y berdi, mahalliy feodal yer egaligi esa amaldagi(huquqiy rasmiylashtirilmagan bo'lsa ham) mulk belgilarini olaboshladi. Feodalllarning kuchayishi bilan markaziy hukumatning pozitsiyasi zaiflashib bordi.Hokimiyat ayonlar qo'lida jamlandi, bu esa mamlakatdagi zulm va zo'ravonlikni yanada oshirdi. Bunga javoban xalqning noroziligi oshib bordi.
XVI asrda yirik dehqon qo'zg'olonlari bo'lmagan bo'lsa ham, dehqonlarning qochib ketishlari, majburiyatlarini bajarishdan bo'yin tovlashlari, mulkdorlarning qo'rg'onlariga o't qo'yishlar ko'paydi.Umuman olganda, inqirozning umumiy chuqurlashib borishi bilan bir qatorda ijtimoiy qarama-qarshilik ham ko'p karra oshib borardi va zaiflashgan mamlakat tashqi bosqinchilar uchun tobora ko'proq yoqimli luqmani eslatardi.
XV asr oxiridan boshlab. markazlashgan feodal Choson davlati zaiflashuvining aniq belgilari bor edi. Feodal zodagonlar va mahalliy mulk egalari tomonidan yer egaligining kuchayishi bilan davlat tarqoq holga kelib qoldi . Mahalliy feodallari esa haqiqiy mulkdorga aylandi. Mahalliy feodallarning kuchayishi bilan markaziy hokimiyatning iqtisodiy va siyosiy mavqei zaiflashdi.
Yirik yer egalarining oʻsishining manbai oldingi davrda amalda qoʻllanilgan yer taqsimoti boʻlgan . Masalan, byurokratik zodagonlar va qirol oilasi vakillariga barcha turdagi xizmatlari uchun rasmiy ajratmalar va mukofotlar berishar edi. Eng oliy zodagonlarning yer egaliklari ayniqsa XV asrning ikkinchi yarmida kuchaydi, har bir yangi saroy to'ntarishi yoki taxt o'zgarishi bilan ko'plab yangi "faxriy arboblar" yoki maxsus yer grantlari olgan boshqa shaxslar paydo bo'la bordi. Shu bilan birga, hukumat azolariga mamlakatdagi engyaxshi yerlar tuhfa qilinardi. Yirik yer egalari dvoryanlarining ta’sirining kuchayishi joylardagi mayda va o‘rta feodallarning maanfatlari bilan o`zaro bog`liq edi . XV asr oxiridan boshlab. siyosiy doiralarda mahalliy provinsiya zodagonlari manfaatlarini aks ettiruvchi poytaxt zodagonlari bo`lmish “faxriy zotlar” guruhi va “konfutsiy olimlari” guruhi o‘rtasida keskin kurash boshlandi.
Konfutsiyning insonparvarlik va adolat, davlat manfaatlarini o'ylash tamoyillariga ishora qilib, bir guruh olimlar eski nufuzli zodagonlarni o'zboshimchalik va qonunsizlikda aybladilar. Poytaxt zodagonlarining ulkan yer egaliklari barcha viloyatlarda bo‘lib, mahalliy ma’muriyat boshiga qo‘yilgan ularning odamlari xalqni talon-taroj va zulm bilan vayron qilgan, zulm qilgan. Oliy zodagonlarning o‘zboshimchaliklari shafqatsiz zolim shahzoda Yonsanni taxtga o‘tqazgach, o‘zining haddan tashqari chegarasiga yetdi. Ayniqsa, ikki guruh o‘rtasidagi kurash keskinlashib ketdi. 1498 va 1504 yillarda Yongsan "Konfutsiy olimlarini" kaltaklashni buyurdi. Ammo xazina bo'sh bo'lgach, u o'z hokimiyatining tayanchi bo'lgan oliy zodagonlarning yer egaliklariga bostirib kirdi. Keyin katta shahar amaldorlari fitna uyushtirdilar va Yongsan taxtdan tushirildi.
Hokimiyat oliy zodagonlar qo'lida qoldi. Yangi yer o‘zlashtirish, aholidan soliqlarni ko‘paytirish uchun har xil shafqatsizliklarga yo‘l qo‘ygan amaldorlarning o‘zboshimchaliklari, zo‘ravonliklari hech narsa bilan cheklanmagan edi . Mamlakatda xalq noroziligi kuchaydi. “Konfutsiy olimlari”ning qarama-qarshiligi ortib bordi. Hukmron zodagonlar hokimiyatni saqlab qolishga intilib, bir necha bor muxoliflarga qarshi harakatlar olib bordilar.Qatag'onlar qonli kechdi. Konfutsiy guruhi tarafdorlarining qatl qilinishi - sahva (olimlarni o'ldirish) jarayonlari kuchaydi. 1519 va 1545 yillarda ular massivlarga aylana bordi. Ammo ta’qiblarda o‘zlarini butun xalq manfaatlarining so‘zlovchisi sifatida ko‘rsatishga intilayotgan “Konfutsiy olimlari” muxolifat guruhining o‘jar qarshiliklarini sindira olmadi.
Bu kurash jarayonida iqtidorli yetakchilar yetishib chiqdi, ular nafaqat g‘alabaga erishdilar, balki oxir-oqibat markaziy hokimiyatda hal qiluvchi o‘rinlarni egallab, mahalliy zodagonlar tashkilotlariga tayanibish ko`rdilar. Ularning siyosiy markazlari “shon-shuhrat uylari” bo‘ldi. Deyarli barcha viloyatlarda konfutsiy maktablari va uyushmalari paydo bo`ldi. Shon-sharaf ibodatxonalari ayniqsa muhim rol o'ynadi.Bu ibodatxonalar mashhur “konfutsiy allomalari”ni ulug‘lash maqsadida qurilgan edi . Ibodatxonalar o'zlarining tarafdorlari va mahalliy aholi orasida mashhur edi. XVI asr oxiriga kelib bunday ibodatxonalar soni yuztaga yetdi.
XVI asrning ikkinchi yarmida bitta konfutsiy lageri doirasida vujudga kelgan turli feodal guruhlarning o'zaro kurashi to'xtamadi. Bu kurash jarayonida doimiy siyosiy birlashmalar (ko'pincha qon qarindoshligi bo'lgan odamlardan iborat) rivojlandi. Birinchi bunday uyushmalar 1575 yilda, saroy zodagonlari o'rtasidagi bo'linish - G'arbiy va Sharq "partiyalari" ning shakllanishiga olib kelgan paytda paydo bo'lgan. G'arbiyda eski yer egalari va "hurmatli zodagonlar" manfaatlari, sharqiyda esa poytaxtda yaqinda ta'sir o'tkazgan yangi byurokratiya manfaatlari aks etgan. Keyinchalik janubiy va shimoliy "partiyalar" tuzildi.
XVI asrda Koreyada feodal ekspluatatsiyasi sezilarli darajada kuchaydi. Yirik yer magnatlari, o'rta va kichik yer egalari sonining tez o'sishi bilan davlat soliqqa tortiladigan mulkni tashkil etuvchi dehqonlarning asosiy qismi yerdan mahrum bo'ldi. Shu munosabat bilan, shuningdek, ekspluatatorlarning umumiy sonining ko'payishi davlat daromadlari keskin qisqardi va markaziy hokimiyatning kuchi sezilarli darajada zaiflashdi. Daromadning kamayishi bilan sud yangi soliq va yig'imlarni belgilashga murojaat qila boshladi. Shunday qilib, ko'pchilik dehqonlar uchun harbiy xizmatning matolarda to'lanadigan harbiy soliq bilan almashtirilishi soliq yukini ancha oshirdi. Dehqonlarning umumiy halokati mamlakatda xalq noroziligining kuchayishiga olib keldi.
XVI asrda Koreyada yirik dehqon qoʻzgʻolonlari boʻlmagan, biroq dehqonlarning qochib ketishi, majburiyatlarni bajarishdan boʻyin tovlash, davlat muassasalari va feodallarning mulklarini oʻt qoʻyish tez-tez uchragan. Qochoq dehqonlarning kichik qurolli otryadlari yer egalarining maʼmuriy markazlari va mulklariga hujum qilardi. Ular orasida 60-yillarning boshlarida Xvanxae va Kyongi provinsiyalarida faoliyat yuritgan Lim Kokchon (Duqaji Lima) otryadi ayniqsa mashhur edi. Xuddi shu qurolli otryadlar Jeolla, Gyeongsang, Gangvon va boshqa provinsiyalarda faoliyat yuritgan.
Koreyadagi vaziyatni tasvirlab, konfutsiy olimi Li Yi 1569 yilda shunday deb yozgan edi: “Agar hamma narsa avvalgidek qolsa, bir necha yillardan keyin xalq albatta ko'tariladi va mamlakat halok bo'ladi. Xalqning yotgan o‘likdan ko‘ra kuch-qudrati yo‘qligi, ruhi shu qadar zaifki, tinch kunlarda ham uni qo‘llab-quvvatlash qiyin bo‘lganidan tashvishlanmaslik mumkin emas. Va agar shimoldan va janubdan tashqi xavf yaqinlashsa-chi? Shunda u bo'ronli shamoldan uzilgan bargga o'xshamaydimi?. Bu gap o`z navbatida koreyada ichki vaziyat yaxshi emasligini anglatardi.¹
Yangi zamonni Yaponiya, «jangari viloyatlar davri» nomini olgan tarqoqlik va fuqaro urushlari davridagi Asikaga syogunatidan (1467–1568) meros qilib oldi. Bu davr vassallarning syogunga qarshi kurashlari bilan ajralib turadi. Asikaga xonadonidan bo'lgan syogunlar poytaxt Kioto ustidan nazoratni qo'ldan berdilar,u yerda shaharni mustaqil boshqarishning kuchli tizimi shakllandi. Yetakchilik endi viloyatlardagi hukmdorlarga – knyaz-daymiolargao'tdi. O'z knyazliklarida ular xo'jalik va siyosiy hayot ustidan to'liq nazorat o'rnatishga harakat qildilar.
Yevropaliklarning paydo bo'lishi savdo kapitalining kuchayishiga, harbiy ishning mukammallashishiga ko'maklashdi, o'zarourushlarni keskinlashtirdi va faqat Yaponiyaning bo'linib ketish xavfini emas, balki uning yevropaliklarga tobe bo'lib qolish xavfini ham keltirib chiqardi. O'zaro urushlar va dehqonlarning qo'zg'olonlari feodallarning o'ziga ham real xavf tug'dirdi; savdo kapitalining to'laqonli ishyuritishi uchun feodal to'siqlar olib tashlanishi lozim bo'lardi; Yaponiyaning chet elliklar tomonidan bosib olinish xavfi yetilib kelayotgandi.
Xonsyu oroli markaziy qismining feodallari – Oda Nobunaga (1534 –1582), Toyotami Xideyosi (1536 –1598) va Tokugava Ieyasular (1543 –1600) birlashishning tashabbuskorlari bo'lib chiqdilar.Oda Nabunaga Ovari hududidan (hozirgi Ayti prefekturasidan) edi. U mayda feodalning ikkinchi o'g'li bo'lib, otasi uncha katta bo'lmagan Nagoya qal'asini qurgan va uni o'sha qo'rg'onda, oilasidan alohida tarbiyalagan. 1551 yili otasi vafot etganidan so'ng o'n yetti yoshli Nabunaga boshqalarning yerlarini egallab olishda ko'pgina hiyla-nayranglar ishlatdi, qarindoshlarini ham, o'zinikilarni ham, qo'shnilarini ham ayab o'tirmadi. Odaning o'z qo'shinini o'qotar qurollar bilan ta'minlaganligi harbiy yutuqlariga sabab bo'ldi. 1573 yili u Asikaga xonadonidan bo'lgan, bu paytga kelib siyosiy ta'sirini butunlay yo'qotgan, oxirgi syogunni taxtdan qulatdi.O'z yerlarini to'g'ri va noto'g'ri yo'llar bilan kengaytirib, dehqonlar qo'zg'olonlarini ayovsiz tarzda bostirib, Oda Nabunaga «syogun-knyazlik» (bakuxan) davlatiga asos soldi. Ammo uningbunday yuksalishi, avvallari bir-birlari bilan kelishmay yurgan ko'plab feodallarni unga qarshi kurashda birlashishga majbur qildi, buning ustiga, Odaning o'z qarorgohida ham kelishmovchiliklar boshlanib ketdi. 1582 yili Kiotodagi ibodatxonalardan birida raqiblarining qo'shinlari tomonidan qurshab olingan Oda o'zini o'ldirish bilan hayotini yakunladi. Mamlakatni birlashtirish ishini, dehqonlardan chiqqan va Odaning xizmatida o'zini ko'rsatgan Toyotami Xideyosi davom ettirdi.
O'zi dehqonlardan chiqqan Xideyosi dehqonlar qo'zg'olonlarini ayovsiz bostirardi. Dehqonlarni yerga biriktirish jarayonida ulardan qurollar olib qo'yilardi. 1588 yildagi «qilichlarni izlash» deb atalgan farmonga binoan dehqonlarning qilichlar, xanjarlar, miltiqlar va boshqa qurollarga ega bo'lishi taqiqlanardi. Uch yildan keyin chiqqan yangi farmon ijtimoiy tabaqalanishni rasmiy tarzda mustahkamladi. Jamiyatni samuraylar (si), dehqonlar(no) va shaharliklar (simin)dan iborat uch toifaga ajratish o'rnatildi. Shaharliklar hali tabaqalashtirilmagan savdogarlar va hunarmandlardan iborat edi.1598 yili Xideyosining o'limi birinchi birlashtiruvchilarning urinishlarini yo'qqa chiqardi. O'zaro urushlar Tokugava Ieyasu bilan Xideyosining o'g'li – Xideyori o'rtasida yangicha kuch bilan alanga oldi.Sekigaxara yonidagi (Biva ko'lining sharqiy qirg'oqlarida) jangda mag'lubiyatga uchragan Xideyori va uning tarafdorlari 1600 yili Osaka shahrida qo'nim topdilar va bu yer 15 yil davomida muxolifatning markaziga aylandi. Sekigaxara yonidagi jangda Tokugava birinchi marta «ko'rinmas» lardan (ninzya) ayg'oqchi sifatida foydalandi.
1603 yili Ieyasu Tokugava syogun unvonini qabul qildi va Edo(zamonaviy Tokio) shahrini poytaxt qilib, syogunatga (1603 –1867) asos soldi. Bu bilan u o'z zamonasining eng mashhur xonadoniharbiy-feodal diktaturasini boshlab berdi.Amalda Tokugava vauning izdoshlari imperator xonadonini hokimiyatdan hamda siyosiy hayotdan ajratdi. Ammo ular imperatorning (mikado) diniyobro'sini ta'kidlashda davom etdilar va doimo hokimiyatga imperator ruxsati bilan kelganliklarini ta'kidlar edilar².

2.