Sonata shakli umumiy tavsif. Sonata shakli deb

9.Rivojlov. Rivojlov – sonata shaklining eng beqaror bо‘limi. U о‘tuvchan rivojlanish, mavzularni taqqoslash, ularni kontrapunkt jihatidan qо‘shish, motivli ish bilan ajralib turadi. Rivojlov uchun tonal beqarorlik (modulyatsionlik) xaraktrerli.
Rivojlov kо‘pincha kirish qismi bilan boshlanadi, unda mavzuning asosiy rivoji tayyorlanadi (L.Betxoven. 17- Sonata, I q.).
Ishlanmaning rivojlantirish jarayoni tuzilmalarning ochiqligi, mavzuning davriy strukturasi buzilishi, alohida motivlarning ajratilishi bilan tavsiflanadi. Rivojlovda polifonik rivojlantirish usullari: imitatsiya, kanon, fugato, mavzularni bir vaqtda yangratib о‘tkazish ham keng qо‘llanadi (Betxoven. Sonata, op. 22, 1 q.)
Ba’zan ishlanmada mavzularning oddiy о‘zgaarishiga, ularni tonal va tembr koloritlashga olib keladigan variatsion rivojlantirish ustunlik qiladi.
Rivojlov, odatda, harakati kuchli, rivojlanishga ichki salohiyati katta sanalgan bosh partiya mavzusiga tuziladi. Yordamchi partiya unda kamroq ishtirok etadi, zero unga xos bо‘lgan qirralar: lirik, qо‘shiq xarakteri, tugallanganlik va strukturaviy aniqlik ishlanmada qayta yaratish, о‘zgartirish imkoniyatini cheklaydi.
Shunday holatlar bо‘ladiki, ishlanmalda yangi mavzu – lavha paydo bо‘ladi(masalan, Betxoven. Simfoniya № 3). Ba’zida lavha katta mustaqil bо‘limni tashkil etadi va yaxlit shaklda alohida drama­turgik rol о‘ynaydi (Shostakovichning № 7 simfoniyasida «Bosqin mavzusi»).
Rivojlovning oxirgi bosqichi reprizaga о‘tishni hosil qiladi, unda, odatda, asosiy tonallik dominantasini u yoki bu darajada uzoq ishlash rо‘y beradi, bu yangi bо‘limnini boshlanishi keskinligini kutishni yaratadi. Klassik uslub uchun uzoq davom etgan dominanta organ punktida yaqinlashuvlar ancha xarakterli sanaladi.
Rivojlovda tonalliklar tanlovi va tartibi erkin bо‘lib, kompozitorning ijodiy fantaziyasiga havola qilinadi. Yagona shart shundan iboratki, unda bosh va yordamchi partiya tonalligining barqaror kо‘rinishidan qochiladi.
Klassik uslubdagi rivojlovning boshlanishi uchun xos bо‘lgan xususiyat: uning ekspozitsiya tugagan tonallikda (kо‘pincha ladning almashinishi bilan); asosiy tonallikka subdominanta bо‘lgan tonallikda; major asarlarda asosiy tonallika parallel; minor asarlarda asosiy tonallikka nomdosh tonalliklarda;ba’zida asosiy tonallikda ham boshlanishi(Betxoven. 16 Sonata).
Rivojlov uchun subdominanta sohasiga modulyatsion chuqurlashish xos (Betxoven. 21 -Sonata) bо‘lib, ekspozitsiyada unga tegilmaydi. Bunda kо‘pincha yuqoriga kvartalar bо‘yicha modulyatsiyalovchi sekvensiyalar katta ahamiyat kasb etadi. Bu kabi qator kvartali siljishlardan keyin tonallik harakati reprizaga olib keladigan asosiy tonallik dominantasi tomon keskin burilish hosil qiladi.
Ba’zida rivojlov oxirida soxta repriza deb nom olgan repriza uchraydi. Bunday repriza unda bosh partiya mavzusi о‘tkazilgani bois haqiqiydek idrok etiladi, ammo mavzu asosiy tonallikda о‘tkazilmaydi. Keyinroq rivojlov, shaklning о‘rta bо‘limiga xos qirralarini saqlagani holda, yana ishlanmali bо‘ladi (Betxoven 10- sonatasi ishlanmasi).