Soliqlar va soliqqa tortish

 

 

 

---

 

42 

 

3-BOB. HUDUDIY IQTISODIYOTNI MAHALLIY SOLIQLAR ORQALI 

RIVOJLANTIRISH MASALALARI 

 

3.1. Mahalliy byudjet daromadlarini oqilona boshqarish yo’nalishlari 

 

Har 

bir 

davlatning 

iqtisodiy 

salohiyati 

asosiy  makroiqtisodiy 

ko’rsatkichlardan biri – davlat byutjeti, uning tarkibiy tizimi bo’lgan respublika 

hamda  mahalliy  byutjetlarning  daromadlari  shakllanishi  va  xarajatlari  hajmida 

o’z ifodasini topadi. 

2000  yil  14  dekabrda  qabul  qilingan  O’zbekiston  Respublikasining 

“Byudjet  tizimi  to’g’risida”-  gi  Qonuni  mamlakat  byudjet  jarayorlarida 

markaziy  va  mahalliy  hokimyat  organlari  bajaradigan  ishlarini  aniq  belgilab 

bergan  rasmiy  xujjat  bo’ladi.  Unga  asosan,  birinchi  navbatda  mahalliy 

boshqaruv  organlariga  yuklatilgan  vazifalarini  samarali  ado  etish  uchun  ularni 

bu sohada tegishli moliyaviy manbalarga ega bo’lishlari bilan bog’lab qo’yadi. 

O’zbekiston  Respublikasi  bozor  munosabatlariga  o’tar  ekan,  iqtisodiy 

mexanizmlar  bozor  munosabatlari  asosida  qurilib,  ular  tarkibida  o’zgarishlar 

ro’y bermoqda. 

Mamlakatimizda 

ijtimoiy 

va 

iqtisodiy 

islohatlar 

yanada 

chuqurlashayotgan  davrda  hayotimizning  barcha  jabhalarida  bo’lgani  kabi 

moliya  sohasida  ham  jiddiy  o’zgarishlarni  amalga  oshirish  xozirgi  kunning 

asosiy  talabidir.  Mazkur  sohada  olib  borilayotgan  ishlarning  markazida  davlat 

byudjetining 

shakillanishi 

va 

undan 

samarali 

foydalanish,  mahalliy  

byudjetlarning  va  buning  asosida  davlat  byudjetining  mamlakat  ijtimoiy  – 

iqtisodiy rivojlanishidagi o’rnini mustahkamlash masalalari turadi. 

O’zbekiston  Respublikasi  byudjet  tizimi  yuqoridagi  Qonunda  ikki 

pog’onali byudjetdan iboratligi tasdiqlab o’tilgan, ya’ni: 

1. 

Respublika byudjeti. 

2. 

Mahalliy byudjet. 

---

 

43 

O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi  Qonunining 

3-moddasida  byudjet  tizimining  bo’g’ini  hisoblanmish  mahalliy  byudjetga 

quydagicha ta’rif berilgan. 

“Mahalliy  byudjet  –  Davlat  byudjetining  tegishli  viloyat,  tuman,  tuman 

pul mablag’lari jamg’armasini tashkil etuvchi bir qismi bo’lib, unda daromadlar 

manbalari  va  ulardan  tushumlar  miqdori,  shuningdek  moliya  yili  mobaynida 

aniq  maqsadlar  uchun  ajratiladigan  mablag’lar  sarfi  yo’nalishlari  va  miqdori 

nazarda tutiladi”. 

Mahalliy  byudjetlar  orqali  xalq  ta’limi,  sog’liqni  saqlash,  madaniyat  va 

sport 

muassasalarini, 

mahalliy 

hokimyatboshqaruv 

organlarini, 

kam 

ta’minlangan  oilalarga  beriladigan  nafaqalar  moliyalashtirib  boriladi.  Ular 

aholini  ijtimoty  himoya  qilish  borasida  davlat  olib  borayotgan  siyosatining 

joylardagi  asosiy  tayanchi  xisoblanadi.  Aholini  ijtimoty  himoya  qilish 

xarajatlarining 

qariyb 

100 

foizi 

mahalliy 

byudjetlar 

tomonidan 

moliyalashtiriladi. 

Mahalliy  byudjetlar  ishlab  chiqarishning  yakuniy  natijalarini  aholiga 

etkazishning  asosiy  yo’nalishini  belgilab  beruvchi  vositadir.  O’zbekistonning 

davlat  mustaqilligiga  erishishi  va  ijtimoiy  yo’naltirilgan  bozor  iqtisodiyoti  sari 

yo’l  tutishi  davrida  mahalliy  byudjetlarning  respublika  ijtimoiy  –  iqtisodiy 

taraqqiyotidagi 

roli 

yarada 

oshdi. 

Mahalliy 

byudjetlar 

daromadlari 

shakillanishidagi  ushbu  yo’nalishi      O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  I.A. 

karimov  shunday  ta’kidlagan  edi:  “Davlat  byutjeti  daromadlarining  katta 

qismini  joylarga  berish,  mahalliy  byudjetlarini  mustahkamlash  zarur.  Bu  esa 

mintaqalar  mustaqilligini  oshirish  imkonini  beradi.  Bundan  tashqari,  bu  narsa 

mahalliy  byudjetlarga  tushumlarning  yangi  manbalarini  qidirib  topishga 

rag’batlantiradi, joylarda byudjet intizomini mustahkamlaydi”. 

O’zbekiston  Respublikasi  mahalliy  byudjetlari  belgilangan  xarajatlarni 

amalga oshirishlari uchun daromad bazasiga ega bo’lishlari kerak. 

---

 

44 

Qoraqalpog’iston  Respublikasi  byudjetiva  mahalliy  byudjet  daromadlari 

manbalari, ularning tashkil topishi hamda nisbatlari “O’zbekiston Respublikasi 

soliq  kodeksi”  va  “Byudjet  tizimito’g’risida”gi  Qonunning  18-moddasiga 

asosan  amalga  oshiriladi.  Ushbu  moddaga  binoan  mahalliy  byudjet 

daromadlarning 8 xil manbai qonuniydir. 

Mahalliy  soliqlar  va  yig’imlar    mahalliy  byudjetlar  tarkibida  birinchi 

moliyaviy  manba  sifatida  qaralsada,  u  mahalliy  byudjetga  biriktirilgan 

xarajatlarni moliyalashda etarli moliyaviy manba bo’la olmaydi. 

Mahalliy  byudjetlarning  xarajatlari  oshib  borayotgan  bir  payitda  davlat 

tomonidan  ularning  daromadlarini  mustaxkamlash  borasida  bir  qator  ishlar 

amalga oshirib kelinmoqda. 

Avvalombor,  biriltirilgan  daromadlar  soni  ko’paytirilib  borildi,  tartibga 

soluvchisoliqlardan  ajratmalar  miqdori  oshirildi.  Bu,  o’z  navbatida  mahalliy 

byudjetlarning  daromadlari  ko’payishiga,  demakki  ularning  o’z  hududlarida 

yaratilayotgan  milliy  daromadni  taqsimlashdagi  o’rni  mustaxkamlanishiga  olib 

keladi. 

Mahalliy 

byudjetlar 

daromadlarini 

mustaxkamlash, 

xarajatlarini 

barqarorlashtirish,  ularning  daromad  bazasini  kengaytirib  borish  dolzarb 

masalalardan  biridir.  Mahalliy  byudjetlarning    daromad  bazasi  xududlarida 

yaratilayotgan  milliy  daromad,  ya’ni  ishlab  chiqarishning  rivojlanish  darajasi, 

daromadlarning  doimiy  va  bir  maromda  tushishi  bilan  bevosita  bog’liqdir. 

Mahalliy  byudjetlar  daromadlarini  oshirishning  ichki  rezervlari  hududlarda 

ishlab 

chiqarishning 

rivojlanishi, 

joylarda 

iqtisodiy 

islohatlarning 

muvaffaqiyatli amalga oshirilishi bilan chambarchas bog’liqdir. 

Mahalliy  boshqaruv  organlari  faoliyatini  to’g’ri  tashkil  etish  xar  bir 

xududni  iqtisodiy  va  ijtimoiy  rivojlantirishning  asosiy  talablaridan  biri 

hisoblanadi. 

Xududlar 

iqtisodiy 

imkoniyatlarining 

ortishi 

bevosita 

mahalliy 

byudjetlarning  daromadlar  tizimini  boshqarishga  bog’liq.  Bu  borada  Vazirlar 

---

 

45 

Mahkamasining  1999  yil  3  sentyabrdagi  414-sonli  “Mahalliy  byudjetlar 

samarali  faoliyatini  rag’batlanitirish  to’g’risida”gi  qarorini  misol  sifatida 

keltirishimiz  mumkin.  Qarorga  ko’ra,  xarajatlarning  tejalishi  hamda 

daromadlarning  ortig’i  bilan  bajarilishi  natijasida  hosil  bo’lgan  moliyaviy 

mablag’lardan  mahalliy  byudjetlar  maanfatdorligini  oshirish  yo’lida  sarflanish 

ko’zda tutilgan. Bu mahalliy byudjetlarlar daromadlarini boshqarishdagi muhim  

vazifalaridan  biri,  chunki  shu  orqaligina  mahalliy  byudjetlarning  iqtisodiy 

maanfatdorligini qondiriladi. 

Mahalliy  byudjetlarni  boshqarish  siyosatinig  strategik  maqsadini alohida 

- ajratib ko’rsatish mumkin. Sababi – davlatning yagona byudjet siyosati hamda 

byudjet  qonunchiligining  o’zgaruvchan  talablari  asosida,  mahalliy  byudjetlar 

ma’suliyati ortishining kafolatlangan hamda  

Rag’batlanitiruvchi daromad bazalari bilan ta’minlash orqali erishiladigan 

barqaror  rivojlanishning  shart  –  sharoitlarini  yaratishdan  iboratdir.  Boshqacha 

aytganda  byudjet  siyosatidagi  yangi  talab  yoki  o’zgarish  mahalliy 

byudjetlarning  imkoniyatlari  bilan  muvofiqligini  shunday  ta’minlash  zarurki, 

bunda  xar  qaysi  mahalliy  byudjet  bo’g’ini  ma’lum  ma’noda  istiqboldagi 

o’sishni ta’minlaydigan muayyan zaxira yoki imkoniyatga ega bo’lsin. 

Ma’lumki, davlatning yaxlit moliyaviy siyosati moliya tizimining barcha 

bo’g’inlari juladan byudjet tizimining va uning tarkibiy qisim bo’lmish mahalliy 

byudjetlarning  ham  yagona  qonunchilik  asosida  tegishli  moliyaviy  –  iqtisodiy 

sharoitlar  yaratilishi  bilan  to’liq  amalga  oshirilishi  lozim.  Shu  jihatdan  moliya 

siyosatining  biror  jihatiga  tegishli  u  yoki  qarorining  qabul  qilinishi  mahalliy 

byudjetlar faoliyati asoslariga u yoki bu darajada aloqador bo’ladi. 

Byudjet jarayonini tashkil etish va boshqarishning muhim bosqichi bo’lib 

byudjet  ijrosini  yo’lga  qo’yish  va  boshqarish  hisoblanadi.  Mahalliy  byudjetlar 

bo’yicha  byudjet  ijrosini  tashkil  etish  va  boshqarish  byudjet  tizimi  hamda 

byudjetlararo munosabatlarning yangi modelida  o’ztga xos xususiyatlarga ega. 

---

 

46 

Mahalliy  byudjetlarning  boshqarish  tizimining  qator  ustunlik  toonlari 

mavjud.  Chunonchi,  bu  tizim  mahalliy  daromad  mablag’laridan  qat’iy  nazar, 

xududlarni  zarur  mablag’lar  bilan  ta’minlash  uchun  imkoniyat  yaratadi  va 

ularning  rivojlanish  sharoitini  tenglashtiradi,  mahalliy  xokimyat  organlarining 

umumdavlat  soliqlarinig  o’z  vaqtida  undirilishi  ta’minlashdan  maanfatorligini 

oshiradi. 

Shu  bilan  birga,  mahalliy  byudjetlarni  boshqarish  tizimi  muayyan 

kamchiliklarga  ham  ega.  Asosiy  mahalliy  byudjetlarning  boshqariladigan 

daromadlarini  belgilashda  sub’ektiv  yondashuv  imkoniyati  mavjudligidir.  Bu, 

umudavlat  soliqlaridan  ajratmalar  ulush  va  ularning  turini  belgilashda nao’yon 

bo’ladi. 

Mahalliy  byudjetlar  daromadlarini  ko’paytirish  mahalliy  xokimyat 

organlari  ushbu  byudjetlarni  tuzish,  ijro  etishdagi  xuquqlarini  kengaytirishga 

borib  taqaladi.  Mahalliy  byudjetlar  daromadlarining  oshishi  bevosita  korxona 

va  tashkilotlarning  moliyaviy  ahvoli  bilan  belgilanadi.  Mahalliy  byudjetlar 

daromadlarining  asosiy  qismini  soliqlardan  tushgan  daromadlar  tashkil 

qilayotgan  hozirgi  kunda  soliq  tizimining  fiksal  funktsiyasi  kuchayishi 

korxonalar moliyaviy ahvolini og’irlashtirishga olib keladi. Shu sababli keyingi 

yillarda  respublikada  soliq  tizimini  rag’batlantiruvchi  vazifasini  kuchaytirish, 

korxona  va  tashkilotchilarning  soliq  yukini  kamaytirish  siyosati  yuritilmoqda. 

Shu  kunlarda  ishlab  chiqilayotgan  yangi  taxrirdagi  Soliq  kodeksi  bu  masalaga 

ham alohida e’tibor beriladti, deb o’ylaymiz. 

Mahalliy byudjetlar daromadlari tizimini boshqarishda mahaliy xokimyat 

idoralari vakolatlarini fuqorolarning o’z-o’zini boshqarish organlariga o’tkazish 

davr  talabiga  aylanmoqda.  Bu  xaqda  Prezidentimiz  Islom  Karimov 

uqtirganidek: “Mahalliy organlar, yangi qonunlar qabul qilingach fuqorolarning 

o’z-o’zini  boshqarish  organlari  ham  ko’p  vakolatlarga  ega  bo’ldi.  Endi  eng 

muhim vazifa ara shu vakolatlarni amalga oshirishning ta’sirchan mexanizmini 

yaratishdir. 

---

 

47 

Mahalliy 

davlat 

hokimiyati 

organlarining 

soliq 

siyosatini 

takomillashtirishning ustuvor yo’nalishlarini amalga oshirishdagi vazifalari 

 Soliq siyosatini ro’yobga chiqarilishida bevosita qatnashish; 

 Soliqqa  tortiladigan  ob’ektlar  va  sub’ektlarning  to’liq  hamda  o’z 

vaqtida hisobga olinishini ta’minlashga bevosita rahbarlik qilish; 

 Soliqqa  oid  qonunbuzarliklarni  bartaraf  etish  maqsadida  hududiy 

nazorat qiluvchi organlar hamkorligini muvofiqlashtirish; 

 Mahalliy  hududdagi  soliq  to’lovchilarga  soliqlar  va  yig’imlarga  doir 

majburiyatlari borasida etuk iqtisodchi mutaxassis va olimlarni jalb etish orqali 

seminarlar o’tkazish hamda targ’ibot-tashviqot ishlarini kuchaytirish; 

 Vakolatli  organlar  yordamida  hududda  faoliyat  yuritayotgan  yashirin 

tsexlarni  tashkil  qilgan  «tadbirkor»larni  fosh  etish  va  ularga  qonunchilikda 

belgilangan tartibda jazo-choralari qo’llanilishini nazorat qilish; 

 Hudud  bo’yicha  har  bir  soliq  turidan  prognoz  qilingan  soliq 

tushumlarini  ijrosini  ta’minlash  hamda  soliq  ob’ektlarida  xronometrajlar 

o’tkazish orqali byudjetga qo’shimcha mablag’ jalb etish; 

Hududiy  ishlab  chiqarish  xususiyatini  hisobga  olgan  holda,  mamlakat 

soliq  qonunchiligini  takomillashtirishga  doir  tavsiyalar  bilan  vakolatli 

idoralarga murojaat etish.