Soliq va soliqqa tortish (o'quv qollanma) : O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

VA  FUNKSIYALARI
l - § .   Soliq  va  soliqqa  tortish  fanini  o ‘qitishning  zaruriyati  va  predmeti
Soliq  va  soliqqa  tortish  fanining  o ‘qitishning  zarurligi,  u n in g   boshqa 
fanlar  bilan  o ‘zaro  bog‘liqligi.  Soliq  va  soliqqa  to rtish   fanining  boshqa 
fanlar  singari  o ‘ziga  xos  predm ct  va  vazifalari  m avjud.  Bu  fanni  o ‘qi- 
tishning  zarurligi  b o zo r  iqtisodiyoti  m unosabatlari  ichida  soliq  m u n o - 
sabatlarining  aham iyati  o ‘sib  borayotganligidan  kelib  chiqadi.
Soliq  va  soliqqa  tortish  fani  soliq  voqeliklarini  (harakatlarini)  c h u q u r 
o ‘rganish  asosida  zaruriy  xulosalar  chiqarib,  u la m i  am aliyotga  tatbiq  etish 
yo 'llarin i  o ‘rgatadi.
Soliq  va  soliqqa  tortish  fani  soliq  am aliyotidagi  eng  to 'g 'ri,  eng  m u - 
kam m al  va  eng  progressiv  voqeliklam i  o ‘rganib,  am aliyot  u c h u n   xuddi  bir 
dasturiy  am alday  yoritib  boradi.  N azariya  voqeliklam i  am aliyotdan  oladi 
va  yana  am aliyotga  eng  to ‘g‘ri,  m a ’qul  va  ilg 'o r  tajribalar olinib  am aliyotga 
yo 1  k o ‘rsatish  u ch u n  o'rgatiladi.
D em ak,  nazariya  am aliyot  u ch u n   kerak  va  am aliyot  u c h u n   kom pas, 
baro m etr,  yo‘l  boshlovchi  vazifasini  bajaradi.  N azariyasiz  am aliyot  y o ‘ldan 
adashgan  y o ‘lovchidir.  N azariyani  c h u q u r  bilgan  am aliyotchi  h a r  qanday 
o ‘zgarishlarda  h am   ishlab  keta  oladi  va  yo ‘ldan  adashm aydi.
Soliq  va  soliqqa  to rtish   fanini  o ‘qitishning  zarurligi  am aliyotda  y o ‘l- 
d a n   adashm aslik,  keraksiz  soliqlar b o ‘yicha  o'zgartishlarga  y o ‘l  q o ‘ymaslik, 
am aliyotda  istiqbolli  qad am lar  tashlash  u ch u n   va  katta  m uvaffaqiyatlarga 
erishish  u c h u n   ham   zarurdir.
Soliqlar  fani  soliqlar  jarayonidagi  m u h im   va  takrorlanib  turadigan 
m unosabatlam i  ilm iy  ravishda  tartibga  solib  o'rganadi.
Soliqlar  va  soliqqa  tortish  fani  to ‘rtta  qism dan  iborat.  Birinchi  qis­
m id a  soliq  nazariyasi,  b unda  soliq  am aliyotidagi  eng  to ‘g‘ri,  eng  m ukam - 
mal  va  progressiv  voqealam i  o'rganib  olib,  am aliyot  u chun  d astu rlar  sifa­
tida  xulosalar  beriladi.  N azariya  am aliyotdan  olinadi.  L ekin,  faqat  to ‘g‘ri 
va  m ukam m al  deb  hisoblangan  am aliyot  yakuni  olinadi  va  u  yana  a m a ­
liyotga  yo‘l  k o ‘rsatish  u chun  xizm at  qiladi.
Ikkinchi  qism ida,  um um davlat  soliqlar,  b u n d a  um um davlat  soliqlari­
ning  m ohiyati,  soliqlam ing  obyekti,  soliq  stavkasi,  soliqlar  b o ‘yicha  im ti­
yozlar va  soliqlam i  hisob-kitobi  k o ‘rsatilgan.
4

---

U chinchi  qism   m ahalliy  soliqlar  va  yig'im lar  deb  ataladi.  Bu  qism da 
0 ‘zbekiston  Respublikasida  am al  qilayotgan  m ahalliy  soliqlar  va  yig‘im - 
iam i  m ohiyati,  soliq  obyekti,  soliq  stavkalari  va  soliqlam ing  hisob-kitobi 
ko ‘rsatib  o 'tilgan.
T  rtinchi  qism ida  xorijiy  m am lakatlam ing  soliq  tizim lari  yoritilgan. 
Bu  qism da  A m erika  Q o 'sh m a  Shtatlari  soliq  tizim i,  Y aponiya  soliq  tizim i, 
G erm aniya  davlatining  soliq  tizim i  va  Fransiya  davlatining  soliq  tizim lari 
haqida  gap  yuritiladi.
Bu  fan  korxona  iqtisodiyoti  va  moliya  fanlari  bilan  cham barchas 
bog'liqdir.  C hunki  soliqlar  m oliya  m unosabatlarining  tarkibiga  kiradi. 
M a ’lum ki,  moliya  m unosabatlarining  m arkazda  davlat  moliyasi  turadi. 
D avlatning  moliyaviy  resurslari  esa  soliqlar  orqali  vujudga  keladi.  Soliqlar 
davlat  bilan  soliq  to ‘lovchilar  o'rtasidagi  o'ziga  xos  pul  m unosabatlarini, 
pul  resurslarini  davlatga  belgilangan  tartibga  m ajburiy  ravishda  berilishini 
ifodalaydi. 
Bu  m unosabatlam ing  o 'ziga  xos  xususiyatlarini  m azkur 
q o 'lla m ad a  yoritib  berishga  harakat  qilamiz.
H a r  qanday  fan  o ‘zining  predm etiga  ega  b lishi  kerak.  Soliq  va 
soliqqa  to rtish   fanining  predm eti  soliq  harakatini  o'rganishdir.  Soliqqa 
tortishda  soliq  m exanizm i  ishga  solinadi.  U ning  harakatlanishi  pul  m u n o ­
sabatlari  orqali  sodir  bo'lad i.  Bu  pul  m unosabatlari  soliq  to 'lo v c h ilar  (yuri- 
dik  va  jism oniy  shaxslar)  bilan  soliq  undiruvchi  (oluvchi)  davlat  o 'rta sid a 
bo'lad i.  F an n in g   vazifasi  m azkur  m unosabatlam i  c h u q u r  o 'rg a n ish ,  ulam i 
to ‘g ‘ri  tashkil  etilishini  ta ’m inlashdir.  T o ‘g ‘ri  tashkil  etish  deganda,  soliq 
m unosabatlarida  qatnashuvchi  to m o n lam in g   iqtisodiy  m anfaatlarini  in o - 
batga  olgan  holda  iqtisodiy  m unosabatlam i  tashkil  qilish  tushuniladi.
B oshqacha  qilib  aytadigan  bo'lsak,  byudjetga  soliq  olishda  soliq  to ‘- 
lovchilam ing  m anfaatlariga,  u lam ing  ishlab  chiqarishni  rivojlantirish  reja- 
lariga  p u tu r  yetkazm aslik,  m unosabatni  d o 'sto n a ,  b o zo r  iqtisodiyoti 
talablariga  b inoan  tashkil  etishga  harakat  qilishdir.  B ordi-yu  davlatning  b ir 
to m o n lam a  zo'ravonligi  m unosabati  kuchaysa,  soliq  to 'lo v c h ilar  soliq 
obyektlarini  h a r  xil  yo ‘llar  bilan  yashirib,  davlatni  «jazolaydilan>.  B unday 
holatlarda  h ar  qanday  huquqiy  hujjatlam ing  ta ’sir  kuchi  yetm ay  qolishi 
m um kin.
D em ak,  soliq  va  soliqqa  tortish  fanini  c h u q u r  o 'rg a n ish ,  uning  xulo- 
salarini  am aliyotda  q o 'llash   orqali  am aliyotda  um um davlat  va  m ahalliy 
soliq  tushum lari  xo'jalikning  qism larini  t a ’m inlashda  m uvaffaqqiyatlarga 
erishishi  m um kin.
Soliq  va  soliqqa  to rtish   fanining  vazifasi  iqtisodchi  va  m enejm ent 
m utaxassislarini  va  boshqa  xodim lam i  nazariy  qurollantirish  ularga  soliq 
am aliyotida  b o 'y ich a  eng  um um iy  yo‘l-y o ‘riqlar  ko'rsatishdan  iboratdir. 
Shu  bilan  birga  chet  el  soliq  tizim i  am aliyotini  o 'ig a n ish   asosida  qilingan 
xulosalar,  u lam ing  shu  tajribalarini  o'zim izn in g   iqtisodiyotim izga  moslab 
tatbiq  etish  u chun  sharoit  yaratadi.

---

2 - § .  0 ‘zb ek isto n   R espublikasining  so liq la ri  va  soliqsiz  toM ovlari
M ustaqil  O 'zbekiston  ochiq,  erkin  iqtisodiyotga  asoslangan  odil  ja - 
m iyat,  kuchli 
dem okratik  huquqiy  davlat  qurish  yo‘lidan  bosqichm a- 
bosqich  o lq ‘a  borm oqda.  Respublikam izda  jam iyatni  yangilashda  va  ijti- 
m oiy-iqtisodiy  taraqqiyotda  tanlangan  bu  yo‘li  Ja h o n   tajribasiga  asoslan­
gan,  xalqim izning  tu rm u sh   sharoitlari,  a n ’analarini,  u rf-odatlarini,  tu r- 
m ush  tarzini  h ar to m o n lam a  hisobga  olgan.
B ozor  m unosabatlariga  o ‘tish  m urakkab  jarayon,  u  bosqichm a-bos- 
qich  am alga  oshiriladi.  H a r  b ir  bosqichni  am alga  oshirish  u c h u n   m a ’lum  
vaqt  kerak  b o ‘lib,  h ar  to m o n lam a  m urakkab  bo'lg an   b ir q an c h a  ishlam i 
bajarish  za ru r bo'ladi.
Iqtisodiy  islohotlam ing  birinchi  bosqichida  eng,  a w a lo ,  bozor  m u n o ­
sabatlarining  huquqiy  poydevori  yaratildi.  Bu  davrda  300  taga  yaqin  iqti­
sodiy  xarakterdagi  q o n u n la r  qabul  qilindi,  turli  m ulkchilik  shakllaridagi 
korxonalar,  ya’ni  davlat  korxonalari,  aksiyadorliK  jam iyatlari,  xorijiy 
investitsiyalar  ishtirokidagi  korxonalar,  kichik  va  m as’uliyati  cheklangan 
korxonalar,  ijara  korxonalari,  ferm er  va  d ehqon  xo‘jaliklari,  ja m o a  xo ‘- 
jaliklari,  xususiy  когхо-nalar,  yakka  tartibda  m ehnat  faoliyat  ko'rsatadigan 
shaxslar vujudga  keldi.
B ozor  iqtisodiyoti  rivojlangan  davlatlarda  turli  m ulkchilik  shaklidagi 
korxonalar  faoliyatini  u ch ta asosiy  m exanizm   orqali  tartibga  solinadi.
1.  X o‘jaIik  qonunchiligi.
2.  Soliq  m exanizm i.
3.  Bank  m exanizm i,  narx,  kredit  va  boshqalar.
Iqtisodiyotni  tartibga  solishda  soliq  m exanizm i  alohida  o ‘rin  tutadi. 
0 ‘zbekistonda  b o zo r  islohotlari  boshlanishi  bilan  oldingi  soliq  tizim i 
ta ’sirchanligi  va  sam arasi  susaydi,  chu n k i  u  rejali  boshqarish  tizim iga 
asoslangan  m exanizm   edi.  Endi  b o zo r  iqtisodiyotiga  xos  soliq  m exanizm i 
joriy  etilishi  zarur b o ‘lib  qoldi.  B uning  u ch u n   dastlab  soliq  qon u n lari  qabul 
qilingan  b o ‘lsa  so‘ngra  0 ‘zbekiston  R espublikasining  Soliq  kodeksi  ishlab 
chiqildi  va  u  1-yanvar  1998-yildan  boshlab  am alga  kiritildi.
0 ‘zbekiston  R espublikasining  Soliq  kodeksiga  m uvofiq  korxona, 
tashkilot,  firm alar va  aholi  soliqlar  va  yig‘im lar t o ‘laydilar.
Soliqli  to 'lo v la m in g   ham m a  turlari  faqat  budjetga  tushadi.  Soliqli  to ‘- 
lovlar  m ohiyatini  ochishga  keyinroq  to ‘xtalam iz.  Y ig'im lar  h am   asosan 
budjetga  tushadi.
Soliqsiz  to ‘lovlar  esa  byudjetga,  yoki  maxsus  fondlarga  tushadi.  M av­
ju d   soliqli  va  soliqsiz  to ‘lovlam ing  farqi  faqat  budjetga  tushishdagina  em as, 
boshqa  farqlari  ham   mavjud.
Budjet  darom adlarini  asosan  soliqlar,  yig'im lar va  soliqsiz  d arom adlar 
tashkil  etadi.  U m um davlat  soliqlariga:  qo'shilgan  qiym at  solig‘i,  aksiz 
solig‘i,  yuridik  shaxslar  darom adlarini  (foyda)sidan  olinadigan  soliq  jis- 
m oniy  shaxslarning  d arom adidan  olinadigan  soliq,  suv  resurslaridan  oli­
nadigan  soliq,  yer ostidan  foydalanganlik  uchun  soliqlar  kiradi.

---

Byudjetdan  tashqari  maxsus  fondlarga  ajratm alar.  B ular  ham   soliq­
siz t o ‘lovlardir.  B unday  fondlarga  m e h n at  bandlik  fondi,  pensiya  fondi  va 
asosiy  yo ‘l  qurilishi  fondi  kiradi
K orxona,  birlashm a,  tashkilot  va  firm alar  o ‘zlarining  ish  haqi  fond- 
lariga  nisbatan  24  %  ajratib,  pensiya  fondiga,  0,3  %  m e h n at  bandlik  fon- 
diga  va  0,2  %ini  ijtim oiy  sug‘u rta fondiga  o ‘tkazib  beradilar.
D avlat  budjeti  darom adining  qariyb  90  %ni  soliqlar  tashkil  e ta r ekan, 
u lam ing  m ohiyatini  ochish,  tizim ini  gum hlab  o ‘rganish  m uhim   iqtisodiy 
aham iyatga  ega.
Respublikamizning  mustaqillik  davridagi  soliq  amaliyoti  chet  m amlakat­
lar  soliqlarini  o ‘rganish,  ulam i  respublikamizda  q o ‘llash,  qo'llanayotgan  b a ’zi 
bir  soliqlarga  tuzatish  va  o ‘zgaitirishlar  kiritish  bilan  takomillashib  borm oq­
da.  Shunday  qilib,  0 ‘zbekiston  o ‘zining  soliq  tizimiga  va  soliqsiz  to ‘lovlariga 
ega,  ular respublika  iqtisodiyotini  barqarorlashtirishga  xizmat  qilmoqda.