Soliq nazariyasi” fanidan ma’ruzalar matni

4.3.2-chizma. Soliq imtiyozlarini belgilash mezonlari

4. Soliqlarni undirish usullari
Soliq amaliyotida soliqlarni undirishning uchta usuli mavjud:

1. 
   Kadastrli;
   
2. 
   Daromad manbaidan;
   
3. 
   Daromad egasi daromadni olganidan so’ng (deklaratsiya bo’yicha).
   

Birinchi usul bevosita real soliqlarni hisoblash uchun foydalaniladigan ob’ektlar (yer, imoratlar va shu kabilar) ning bahosi va o’rtacha daromadliligi to’g’risidagi ma’lumotlarga ega bo’lgan kadastr yoki reestrdan foydalanilishini taqozo etadi.

Oliy belgilariga ko’ra tasniflanadigan ob’ektning tavsifnomasi kadastrning tuzilishiga asos bo’ladi. Masalan, yer kadastrini tuzishda turli tumanlardagi ayni bir xildagi yer uchastkalari sifati, joylashgan joyi, foydalanilishi va boshqa belgilariga ko’ra guruhlanadi. Хar bir guruh uchun maydon birligining qator yillar uchun o’rtacha daromadliligi belgilanadi. Boshqa hamma yer uchastkalari maydon birligidan soliq stavkasi belgilangan u yoki boshqa toifaga tenglashtiriladi.

Soliqni to’lashning kadastrli usulining uziga xos xususiyati sifatida shuni ajratib ko’rsatish kerakki, soliqning to’lanish payti daromadning olinishi payti bilan aslo bog’lik bo’lmaydi, chunki bunday usulda mol-mulk uningtaxmin qilinadigan daromadliligining tashqi belgilari asosida baholanadi. Kadastrli usulda shaharlar va shahar kurgonlarida yer solig’i stavkalarini ishlab chiqishga ular hududini shahar ayrim tumanlari yerlari hamda infratuzilmasini iqtisodiy baholash qiymati bo’yicha kompleks tarzda baholash asos qilib olingan.

Ob’ektning ana shunday belgilarga asoslanadigan o’rtacha daromadliligi uning haqiqiy daromadliligidan jiddiy farqlanishi mumkin, shuning uchun bunday usul ko’p jihatdan tarixiylik tusiga ega bo’lishi mumkinki, undan soliq apparati uncha rivojlanmagan holatda qo’llaniladi.

O’zbekiston Respublikasida yer solig’i kadastli usulda undiriladi. Bunda yerlarning unumdorligi (boniteti) hisobga olingan holdagi jadval shaklidagi yer solig’i stavkalari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan xar yili yangidan tasdiqlanadi.

Ikkinchi usulda soliqni soliq sub’ektiga daromadni to’laydigan yuridik shaxe hisoblaydi va ushlab qoladi. Ishchining ish xaqidan, xizmatchining maoshidan daromad solig’i shu tariqa undiriladi. Soliq korxonada xodimning daromadni olguniga qadar uщlab qolinadi, bu soliqni to’lashdan bo’yin tovlashni istisno qiladi, chunki buxgalteriya soliq solinadigan daromadni va soliq summasini aniq hisob-kitob kilib chiqadi. Bunday munosabatlarda ishtirok etuvchi yuridik shaxslar ko’pincha fiskal agent yoki soliq agenti sifatida qaraladi.

Soliqning daromad manbaida to’lanishi shuni anglatadiki, soliq uni deklaratsiyalar buyicha to’lashdagi singari soliq idorasi tomonidan hisoblanib ushlab qolinmaydi, balki uni yuridik va jismoniy shaxe foydasiga to’lovni a mal ga oshiradigan fiskal agentlar to’lov manbalari (korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, boshqa ish beruvchilar) da hisoblaydilar va ushlab qoladilar.

Uchinchi usul soliq to’lovchilarning soliq idoralariga deklaratsiyalarni, ya’ni ularning olgan daromadlari va o’zlariga tegishli bo’lgan soliq imtiyozlari haqidagi rasmiy bayonotni berishni nazarda tutadi. Soliq idoralari soliq deklaratsiyasi va amaldagi soliqqa tortish stavkalari asosida to’lanishi lozim bo’lgan soliq miqdorini nazorat qiladilar. Soliq deklaratsiyasi asosida, odatda, tadbirkorlik faoliyatidan, dehqon (fermer) xo’jaliginiyuritishdan olinadigan daromadlar, shuningdek,intellektual faoliyat bilan shug’ullanadigan shaxslar (fan, adabiyot, san’at asarlarining mualliflari, kashfiyotlar, ixtirolar mualliflari, sanoat namunalarini yaratuvchilari va hokazo) daromadlari soliqqa tortiladi.