|
5. Soliq mexanizmi
Хo’jalik faoliyatini tashkil qilish hamda boshqarishning ma’muriy rejalashtirish shakli va uslublari tizimidan bozor iqtisodiyotiga o’tish, soliqlar va soliq mexanizmiga bo’lgan munosabatni tubdan o’zgartirishni taqozo etadi. Ular bozor iqtisodiyoti sharoitida ikkinchi darajali iqtisodiy kategoriyadan davlatning jamiyat iqtisodiy hayoti, korxona, tashkilot va fuqarolarning xo’jalik faoliyatiga ta’sir qiladigan quvvatli vositasiga aylanadi. Hozirgi kunga kelib mamlakatimizda yangi soliq tizimi va uning amal qilish mexanizmining umumiy asoslari ishlab chiqilganiga qaramasdan, bu sohada hal qilinishi zarur bo’lgan muammolar ko’p. Shu jihatdan olib qaraganda, iqtisodchi olimlarning ilmiy izlanishlari, soliqlar va soliq tizimini nazariy jihatdan o’rganish va tahlil qilish bilan birgalikda, soliqlarni amaliyotda qo’llanshshshi, soliq mexanizmining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatidan kelib chiqqan holda uning vazifalari hamda amaliyotdagi soliq mexanizmini takomillashtirish yo’nalishlarini ishlab chiqishga ham qaratilgan bo’lishi lozim.
Soliq mexanizmi, moliya mexanizmining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi.
Soliq mexanizmini jamiyat tomonidan soliq munosabatlarini tashkil etish uchun qo’llanadigan usullar yig’indisi deb atash mumkin. Lekin bu ta’rif soliq mexanizmining tashkiliy-huquqiy mazmuni hamda mohiyatini o’zida to’liq aks ettira olmaydi.
Soliq mexanizmining tub mazmuni davlat, jamiyat va alohida sub’ektlarning ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirish uchun pul mablag’lariga bo’lgan ehtiyojini qondirishga mo’ljallangan markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul mablag’lari fondlarini tashkil etish bilan bog’liq ob’ektiv pul munosabatlari jarayonini aks ettiradi.
Soliq mexanizmi, iqtisodiy kategoriya bo’lgan soliqlardan farqli o’laroq, kishilar ongli faoliyatining natijasi sifatida ustqurmaga tegishli bulib, uni amalga oshirish shakli sub’ektiv xarakterga egadir. Soliq mexanizmi haqida kengroq tushuncha hosil qilish uchun, soliq va soliqqa tortish jarayonining tarkibiy elementlarini eslab etish o’rinlidir.
Soliq ob’ekti, soliq sub’ekti, soliq bazasi, soliq stavkasi, soliqni to’lash muddatlari, soliq bo’yicha imtiyozlar va jarimalar, soliqlarni hisob-kitob qilish va byudjetga o’tkazish tartibi, soliq to’lovchilarning mas’uliyatlari, soliq idoralari tomonidan nazorat olib borish tartibi va boshqalar soliq mexanizmining muhim tarkibiy elementlari hisoblanadi. Shunga ko’ra, soliq mexanizmi davlat tomonidan soliq munosabatlarini tashkil etish uchun qo’llaniladigan qonunlar, yo’riqnomalar hamda soliqqa tortish jarayonining tashkiliy-huquqiy elementlari va uni boshqarishning yig’indisini aks ettiradi.
Bu yerda alohida olingan soliq yoki majburiy to’lovlar mexanizmini emas, balki umumiy holda barcha soliqlar va majburiy to’lovlar mexanizmini yoritishda keltirish uchun ishlatiladigan qonunlar, yo’riqnomalar va yuqorida ta’kidlab o’tilgan soliqqa tortish jarayonining tarkibiy qismlari yig’indisini umumiy nazarda tutgan holda aks ettirilgan.
Soliq mexanizmining tarkibiy qismlari birgalikda soliq munosabatlarini tashkil etishning shakllari, turlari, usullari «soliq mexanizmi konstruksiyasini» tashkil etadi. Ushbu «konstruksiya» tarkibiy qismlarining har biriga miqdor jihatdan o’lchov birliklari o’rnatish yo’li bilan harakatga keltiriladi. Boshqacha qilib aytganda, soliq mexanizmi konstruksiyasi, soliq ob’ekti va sub’ekti, soliq stavkasi va undirib olish muddati, soliq bo’yicha imtiyozlar berish hamda jarimalar solish va boshqalarni aniqlash yo’li bilan harakatga keltiriladi.
Soliqlarning ichki mohiyati harakat qilish qonuniyatlari va qarama-qarshiliklarni e’tiborga olish, mustaqil davlatimiz uchun soliq mexanizmidan samarali foydalanishda katta ahamiyatga ega. Soliqlar va ularning funksiyalarini bir tomondan, soliq siyosati va soliq mexanizmini, ikkinchi tomondan ajratib o’rganish soliqlarni ob’ektivligini hamda soliqlar buyicha davlat faoliyatining sub’ektivligini tushunish imkoniyatini beradi.
Soliq mexanizmi o’z mohiyatiga ko’ra davlatning ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirish uchun pul mablag’lariga bo’lgan ehtiyojini qondirishga mo’ljallangan markazlashgan va markazlashmagan pul mablag’lari fondlarini tashkil etish bilan bog’liq ob’ektiv pul munosabatlari jarayonini aks ettiradi.
Soliq mexanizmining ichki mohiyati, uning tarkibi va tuzilishi bevosita soliqlarning mazmuni, tarkibi va tuzilishi (elementlari) dan kelib chiqadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
