|
Somoniylar (
869-1005 yillar) hukmronligi o‘rnatilgach, ular davlatida
o‘nta devon
tashkil etildi. Devonlardan uchtasi
Devoni mustavfiy
(kirim-chiqim ishlarini boshqargan) va
Devoni muhtasib
(bozorda
toshu-tarozi, narx-navo va musulmonlar tomonidan shariat qoidalari
bajarilishi ustidan nazorat qilgan),
Devoni mushrif
(davlat ishlari,
xususan kirim-chiqim ishlarini yuritgan hamda) soliqlarni ham nazorat
qilgan.
Movaraunnaxrda IX-X asrlarda yerlarni soliqqa tortish ular kimga tegishli ekanligiga
bog‘liq edi
. Yerlar uch toifaga bo‘lingan:
Birinchi toifa yerlar
- sultonga tegishli bo‘lib (mulki sultoniy),
Ikkinchi toifa
yerlar
shaxsan hukmron sulolaning ayrim a’zolari,
qadimiy dehqon
zadagonlar,
shunchaki boy dehqonlarga,
sayyidlar
(Muhammad payg‘ambar xonadoni
avlodlari),
ayrim ruhoniylar
, turk gvardiyasining ayrim rahbarlari,
savdogarlarga
tegishli
bo‘lgan
xususiy mulk yerlar.
Uchinchi toifa yerlar
- musulmon diniy muassasalariga, ya’ni
masjid
, madrasa,
xonaqoh
maqbaralarga vaqtincha yoki umrbod foydalanish uchun berilgan
vaqf yerlar
.
Arablar hukmronlik qilgan davr
soliq siyosatida kamchiliklar mavjud bo‘lgan
.
Oldiniga musulmonlar
juzya va xirojdan ozod etilgan.
Ammo ko‘p vaqt o‘tmay
xazinaga tushumlarning keskin qisqarib ketishi bu
farmonni bekor qilishga majbur
etgan.
Oqibatda So‘g‘d va Buxoroda norozichilik kuchayib, u
qo‘zg‘olonga
aylangan
va muvaffaqiyatsiz soliq siyosati tufayli
arablarga qarshi qudratli harakat
avj olib,
Movaraunnaxrning tez orada arablar ixtiyoridan chiqishi bilan yakunlandi.
Ikki asrdan ko’proq hukmronlik qilgan arablar saltanati tugab,
Somoniyla
r
(869-1005 yillar) hukmronligi o‘rnatilgach, ular davlatida
o‘nta devon
tashkil
etildi. Devonlardan uchtasi
Devoni mustavfiy
(kirim-chiqim ishlarini boshqargan)
va
Devoni muhtasib
(bozorda toshu-tarozi, narx-navo va musulmonlar tomonidan
shariat qoidalari bajarilishi ustidan nazorat qilgan),
Devoni mushrif
(davlat ishlari,
xususan kirim-chiqim ishlarini yuritgan hamda) soliqlarni ham nazorat qilgan.
Movaraunnaxrda IX-X asrlarda yerlarni soliqqa tortish ular kimga tegishli
ekanligiga bog‘liq edi.
Yerlar uch toifaga bo‘lingan:
Birinchi toifa yerlar
- sultonga tegishli bo‘lib (mulki sultoniy),
Ikkinchi toifa
yerlar shaxsan hukmron sulolaning ayrim a’zolari,
qadimiy dehqon
zadagonlar
, shunchaki boy dehqonlarga,
sayyidlar
(Muhammad payg‘ambar
xonadoni avlodlari),
ayrim ruhoniylar
, turk gvardiyasining ayrim rahbarlari,
savdogarlarga
tegishli bo‘lgan
xususiy mulk yerlar.
Uchinchi toifa yerlar
- musulmon diniy muassasalariga, ya’ni
masjid
, madrasa,
xonaqoh
maqbaralarga vaqtincha yoki umrbod foydalanish uchun berilgan
vaqf
yerlar
.
23
Xiroj uchala toifa yerlaridan ham olingan bo‘lib
, ular «mulki xiroj» deb
atalgan, lekin bunda oliy musulmon ruhoniylarga, avvalo sayyidlarga
tegishli yerlar soliqqa tortishdan to‘liq yoki qisman ozod qilingan.
X asr boshlarida Movaraunnaxrni
Qoraxoniylar
egalladi, ya’ni dariyzabon sulolasi o‘rnini
turkiyzabon sulolasi egallagach,
markazlashtirilgan davlat o‘rniga mamlakatni
boshqarishning
ulus tizimi
o‘rnatilib, barcha yer
xon mulki hisoblangan,
Bu davrda
“iqta’”
soliq yig‘ishning asosiy manbaiga aylangan. “Iqtadorlar” o‘z
navbatida dehqonlarning oddiy jamoatchiga aylanishiga zamin yaratdi. Yerlar
muayyan muddatga “Iqtadorlar” foydasiga muayyan daromadni to‘liq yoki
qisman olish huquqi bilan sovg‘a qilingan.
“Iqta’”
sohiblari dehqonlardan
maxsus qaror bilan belgilangan soliqlarnigina olishi mumkin edi. “Iqta’”ga
nafaqat yerdan, balki soliqqa tortishning boshqa ob’ektlaridan (tegirmon,
hammom, bozordagi do’konlar) olinadigan soliqlar va daromadlar ham berilishi
lozim edi.
Xiroj uchala toifa yerlaridan ham olingan bo‘lib
, ular
«mulki xiroj» deb atalgan, lekin bunda oliy musulmon
ruhoniylarga, avvalo sayyidlarga tegishli yerlar soliqqa
tortishdan to‘liq yoki qisman ozod qilingan.
X asr boshlarida Movaraunnaxrni
Qoraxoniylar
egalladi,
ya’ni dariyzabon sulolasi o‘rnini turkiyzabon sulolasi
egallagach, markazlashtirilgan davlat o‘rniga mamlakatni
boshqarishning
ulus tizimi
o‘rnatilib, barcha yer xon mulki
hisoblangan,
Bu davrda
“iqta’”
soliq yig‘ishning asosiy manbaiga
aylangan. “Iqtadorlar” o‘z navbatida dehqonlarning oddiy
jamoatchiga aylanishiga
zamin yaratdi. Yerlar muayyan
muddatga “Iqtadorlar” foydasiga muayyan daromadni to‘liq
yoki qisman olish huquqi bilan sovg‘a qilingan.
“Iqta’”
sohiblari dehqonlardan maxsus qaror bilan belgilangan
soliqlarnigina olishi mumkin edi. “Iqta’”ga nafaqat yerdan,
balki soliqqa
tortishning boshqa ob’ektlaridan (tegirmon,
hammom,
bozordagi
do’konlar) olinadigan soliqlar va
daromadlar ham berilishi lozim edi.
1221
yilda
O‘rta Osiyoda
Do'stlaringiz bilan baham: | 
