Soliq akademiyasi

1. Тexnogen madaniyatning shakllanishi. 
Zamonaviy madaniyatni texnikaviy, texnika xukmdorligi, dunyoviy-elektron yoki axborot
madaniyati deb ataydilar. Bunday munosabat hozirgi madaniyatda fan va texnikaning o’rni
muhimligini ko’rsatadi. “Zamonaviy” yoki “Yangi” fan antik yoki o’rta asrdagi fandan tubdan 
farq qiladi. Agar, ilgarilari fan duyoni asl holda, unga dahlsiz o’rgangan bo’lsa, endi esa, fan 
bilish, yaratish, ixtiro, loyiha tu zish kabi jarayonlarni mujassamlashtirib “inson idroki 
yordamida hal bo’ladigan muammolarga e’tiborini jalb qilmoqda”. Hozirgi fanning jo’shqin 
qiyofasi mana shundan iborat. Haqiqatni anglashga urinish o’rniga insonning qiziqish va 
extiyojlari mos keluvchi aniq imkoniyatlarni hisobga olish harakati uchun bo’lmoqda.
Fan va madaniyatdagi yangi yo’nalish shakllanishining boshlanishi Uyg’onish davri bilan bog’liq. 
(XIV-XVI) Uyg’onish-Yevropa madaniyati taraqqiyotidagi muhim davr bo’lib, davriy jihatdan o’rta 
asrlarga mansub. Biroq, bu davr mutlaqo yangi madaniyat bosqichini ochdi. Shaxarlar ko’payishi,
Yevropada ichki va tashqi savdoning vujudga kelishi, hunarmandchilikning rivojlanishi Yevropa
madaniyatida yangi yo’nalishlarni paydo bo’lishiga olib keldi. Antik davr merosini o’rganish yangi 
falsafiy yo’nalishlar paydo bo’lishiga turtki bo’lib inson va tabiatning o’zaro munosabatlarida
mutlaqo o’zgacha andoza shaklandi.
Jamiyatdagi shaharliklar orqasida “gumanizm” deb nomlanuvchi yangi g’oya shakllandi. Bu nom 
inson haqidagi yangi dunyoviy fandan kelib chiqqan bo’lib, ilgarigi “ilohiyat haqidagi fanni” asta sekin
siqib chiqardi. Insonparvarlik g’oyasi quyidagi xususiyatlarga ega: 
1.Тabiat qonunlarini -”tabiiy-muvofiq“ tamoyili asosda tushuntirishga asoslanish; 
2. Insonni muammolar markazi qilib olish (antropotsentrizm) - insonga tabiatning toji sifatida 
qarash; 
3. Aqliy tafakkur (Ratsionalizm)-inson idrok va zakovat orqali atrof muhitni, o’z-o’zini biladi deb 
xisoblash; 
Insonparvar lik g’oyalarining rivojlanishi dunyo va insonning diniy konsepsiyasi buzilishiga va 
XVIII asrda inson shaxsining o’zini qadrlash haqidagi ta’limot paydo bo’lishiga olib keldi. Gumanistlar 
o’z ta’limotining ishonch mezoni deb empriktajriba va ratsionallikni xisobladi. Bu xulosa u larni 
cherkovni Reformatsiya qilish (M.Lyuter, J. Kalvin), utopik sotsializm Т. Mor, Т. Kampanella) va 
ijtimoiy progmatizm (N. Makkiavelli) kabi g’oyalarni nazariy asoslashga olib keldi.
Uyg’onish davri gumanistlari dunyo va inson paydo bo’lishida ilohiy g’oyalarni butunlay inkor 
qilmadi, balki olam doimiy va qat’iy qonunlarga muvofiq ravishda bunyodga kelishini tasdiqladilar. 
Antropotsentrizm, ratsionalizm, ssiyentizm-Uyg’onish davri madaniyati yaratgan asosiy 
qadriyatlar keyingi asrlar Yevropa madaniyati asosini belgiladi. Uning kengrivojlanishi natijasida 
XVIII asrda “ilmiy inqilob”, XVIII asrda Marifatparvarlik g’oyalarining tarqalishi va sanoat inqilobi 
boshlanishiga, nihoyat, XIX-XX asrlar davomida madaniyatning klassik texnikaviy shaklidagi
yutuqlarga olib keldi. 
XVII asrda fan Yevropaliklar hayotiga, jamiyat ishlab chiqirishining barcha tizimlarini
rivojlantirish va me’yorida faoliyat ko’rsatishning tabiiy va zururiy shirti bo’lib mahsus ij timoiy institut 
sifatida jadal kirib keldi. Davlat bu turdagi faoliyatning barcha qiyinchiliklarini o’zining zimmasiga
oldi.Fanning shakllanishi va sekin asta jamiyat hayotiga muhim asos bo’lib kirishi yangi davr 
kishisining turmush tarzi, fikr yo’sini, tafovutli qiyofasi sifatida ritsionalizmning paydo bo’lishiga 
sabab bo’ldi. Ratsionalizmning keng ko’lamda namoyon bo’lishi XVIII asrdagi ma’rifatparvarlik 
harakati bilan bog’liq. 

---

75 
Ma’rifatparvarlarning ratsionalistik yo’nalishi XVIII asrdagi ishlab chiqarishni tashkil qilish, 
davlatning ichki va tashqi siyosati, huquqiy institutlari va siyosiy partiyalarning shakllanishi, san’at 
taraqqiyotida ko’plab tamoyillarni belgilab berdi. Ma’rifatparvarlar Buyuk Fransuz inqilobining 
ideologlari hisoblanib, o’yg’onish davri gumanistlari boshlab bergan madaniy qadriyatlarni ulug’lash 
jarayonini nihoyasiga yetkazdi. XVIII asrda ilmiy bilim jamiyat ongini butunlay yangi sifat darajasiga 
ko’tardi. Fan insonning ma’naviy hayotiga, chuqur kirib borib uning madaniyatiga mazmun bag’ishladi. 
Kishilarning-tabaqaviy, milliy-irqiy yoki boshqa farqlaridan qat’iy nazar barcha uchun bir xil mohiyat 
kasb etdi. 
Yevropa va Shimoliy Amerikaning ko’plab mamlakatlarida XIX asrning o’rtalarida 
industrlashtirish yoki sanoat burilishi nihoyasiga yetdi.