2-Tema. A`debiyat Adam filosofiyasi’ni’n` aynasi’ Jobası

2-Tema. A`debiyat Adam filosofiyasi’ni’n` aynasi’
Jobası
1. Filosof Anarxasis adam qa`dri haqqinda
2. Sokratti’n`filosofiyali’q pikirlerinde insan haqqinda
3. Platon insan jarati’liwi haqqinda.
4. Aristotel insan haqqinda


Tayanısh tu`sinikler: Anarxasis danishpan, Sokrat, axlaqi’y ratsionalizm, Platon, jannin` a`hmiyeti, Aristotel`


Anaxarsis danishpan bizin` ruwxiyatimizdin` tu`p sag`asi
I.A.Karimov «Men milliy g`a`rezsizlik ideyasi bu`gingi tez pa`t penen o`zgerip atirg`an alag`atli du`n`yada o`zligimizdi an`law, bizin` kimligimizdi, qanday ajdadlardin` miyrasina, neshshe min` jilliq, tariyx, biyta`krar ma`deniyati xa`m qa`riyatlarg`a iye ekenligimizdi sezip jasawg`a, bul bayliqti asirap-abaylap, demokratik qadriyatlardi pu`tkil ja`ha`n progressinin` jetiskenlikleri menen aziqlandirip, jan`a o`sip kiyatirg`an a`wladqa jetkiziwge xizmet qiliwi za`rur dep bilemen» degen edi. Usi pikirdin` tiykarinda bizin` ertedegi babalarimizdin` biri Anaxarsis Skifskiydin` dun`yaga taralgan ilimiy - filosofiyaliq ha`m azamatliq iskerlikleri diqqatqa muwapiq.
Dun`yag`a belgili jaziwshi Ch.Aytmatovtin` ko`rsetiwinshe` «Anaxarsis skiflerden shiqqan tuwisqan turk xaliqlarinin` babasi, ilimpaz oyshil. Ol ha`r ta`repleme talantli filosof, onin` sheshenlik iskusstvosina putkil dun`ya tan` qalg`an. Onin` tapqishlig`ina, sheshenligine bag`ing`an greklerde ol haqqinda «skif usilay aytadi» degen naqil payda bolg`an. Grekler Turkistanda tuwilip, basqa eldin` ataq-abroyina sheksiz ules qosqan bizin` usi babamiz Anaxarsiske arnap eskerktish ornatqan ha`m og`an onin` «Menin` tilim - menin` dushpanim» degen so`zin jazip qoyg`an.
Anaxarsis Skifskiy - saklar ma`mleketinin` belgili oyshisi. Gerodottin` aytiwi boyinsha bizin` eramizdan burin VI-VII a`sirde jasag`an bizin` babamiz. Demek, bizin` ma`deniyatimizdin`, ma`nawiyatimizdin` genezisin Anaxarsisten baslawimizg`a boladi. Sebebi skiflerdin` saklardin`, turklerdin`, qipshaqlardin` tiykari bir ekenligin tariyxshilar da`lilledi. Ayyemgi dun`ya tariyxshilardin` ko`rsetiwi boyinsha Anaxarsis Skifskiy Qara ten`iz jag`alawlarinin`, bilimdi izlep grek jerine kelgen. Onin` Solon ha`m basqa oyshillar menen doslig`i ha`m birge islesiwi onin` atin putkil dun`yag`a jayg`an.
Anaxarsistin` ulli patsha bolg`an, ataqli oyshil, ja`miyetlik g`ayratker Solon menen ushirasiwi haqqinda minaday an`iz bar. Ol Afinag`a Evkrat arxonlig`inin` ri-olimpiadasina kelgen. Belgili filosof Germiydin` aytiwinsha, ol Solonnin` uyine kelip, xizmetshi qulg`a` «Xojaynin`e ayt, alis skif jerinen Solong`a qonaq ha`m dos boliwg`a Anaxarsis kelip tur de» - deydi. Solon qul arqali «Adette dosti adam Wataninan izleydi» degen juwapti kaytaradi. Biraq Anaxarsis birden tapqirliq jasap «Olay bolsa Solon nege o`z Wataninda turg`anlardan dos izlemeydiW» deydi. Solon Anaxarsistin` tapqirlig`ina tan` qalip, uyine kirgizedi, sonnan dos bolip ketedi.
Onin` Skifskiy dep ataliwi onin` sak elinin` (grekler ha`zirgi bizin` territoriyamizda jasag`an xaliqlardi skifler dep atag`an, al parsilar bolsa saklar degen) azamatinin` eldin` atin shig`arg`anlig`in, Platon, Aristotel` h.t.b. filosoflardin` moyinlap, onin` abiroyina bas iygenligin ko`rsetedi.
Platon o`zinin` «Ma`mleket» degen kitabinda tariyxshi Gomer, filosof Fales, skif Anaxarsis tuwrali aytadi. Anaxarsis tuwrali ol` «Anaxarsis - ati legendag`a aynalg`an skif, Gretsiyani sayaxat jasag`anda Solon menen ushirasip, onin` ta`sirinde danishpanlig`i menen ati shiqqan. Ol tuwrali Gerodotta xabarlaydi» deydi.
Gerodot` Dariydin` shabiwil jasag`an ellerinde Evksinskiy pont (Qara ten`iz) jag`alarindag`i skif taypalarin aytpag`anda turpayi taypalar o`mir surgen. Qara ten`iz arqa jag`alarinda hesh bir ma`deniyatli taypalar bolmag`an. Tek g`ana ataqli skif Anaxarsisti aytpag`anda dep ko`rsetedi. Ol Anaxarsis tuwrali ko`p an`iz a`n`gimelerdi esitken ha`m bilgen. Onin` kim bolg`anin, qalay kelgenin, atin, ata tegin aship bergen. Gerodottin` ko`rsetiwinshe, Anaxarsis skif patshasi Idanfaristin` a`kesinin` tuwisqani. Al Idanfaris bolsa Persiya patshasi Dariy menen urisqan skif patshasi. Ol tariyxta belgili adam.
Plagon Fales penen Anaxarsistin` o`nerlilik qa`siyetlerin joqari bahalag`an. Fales kunnin` tutiliw sebeplerin izertlegen. Al Anaxarsis tuwrali ol kemenin` za`kirin (yakorin) oylap tapqan degen pikir bar. Platon «Protogor» degen miynetinde oni Gretsiyadag`i jeti ulamanin` biri dep esaplag`an. Anaxarsistin` xizmeti Plutraxtin` (b.e.sh.r0-qw0) «Jeti danishpan» degen miynetinde jazilg`an. Onin` ko`rsetiwi boyinsha, a`yyemgi zamannin` ataqli materialisti Falestin` de Anaxarsis tuwrali pikiri juda` joqari bolg`an.
Ol Anaxarsistin` obrazin o`zinin` «Jeti ulama sa`wbeti» degen miynetinde ko`rsetken. Sa`wbetti uyimlastirg`an Pernaydr degen danishpan o`zi a`wmetli, qolinda biyligi bar, bay da`wletli adam bolg`an menen sa`wbetti qarapayim turde o`tkizer eken. Ha`tteki hayalina da qimbat bahali taqinshaqlarin taqqizbay a`piwayi kiyim kiygizgen. Sebebi ol sa`wbetke keletug`inlar shan-sha`wket, xoshamet, sharap, molshiliq izleytug`inlar emes, al ba`ri ulama adamlar edi. Olardin` basi qosilg`anda ha`r qaysi o`z oylarin aytip diolog retinde a`n`gimelesetug`in bolg`an. Bul sol waqitta bir jag`inan bilim salistiriw bolsa, ekinshi jag`inan ja`miyetlik aqil oydi jetilistiriw ha`meli edi. Sol sa`wbetlerdin` birinshi Amasis patshag`a «Jeti ulamanin`» bergen aqil ken`esleri haqqinda Sh.Aytmatov bilay dep jazadi` Solon` «Menin` pikirimshe eger o`zi menen hukimet biyligin xaliq biyligine aylandira alsa g`ana, ol patshanin` dan`qi artadi» deydi. Ekinshi Bianat` «Ol sonda g`ana zan`g`a bag`iniwdin` ulgisin ko`rsetedi» dep maqullaydi. Odan keyin Fales` «Patshanin` baxiti sol eger onin` jasi jetip o`z a`jelinen o`lse» - dese, To`rtinshi Anaxarsis` «Onda onin` ha`mmesinen de aqilli bolg`ani» - deydi. Besinshi Kleobul` «Ol qasindag`ilardin` so`zine ermeytug`in patsha» - deydi. Altinshi Pittak` «Olay bolg`anda jaramsiqlaniw-shilar ha`mme waqit o`zinin` basinan qorqadi. Tek sonda patsha ma`mlekette tinishliq ornatadi» - deydi. Jetinshi Xilon` «Patshanin` oyi o`lim tuwrali emes, ma`n`gilik tuwrali boliwi kerek» - deydi. En` son`inda Pernaydr so`z alip «Bir na`rse eskertkim keledi` Usi aytilg`anlardin` ba`rin aqilana tusingen adam biylikten qol uziwi kerek». Bul qatarlardi Plutrax keltirgen ha`m o`zinin` shig`armalarinda usi siyaqli bir neshshe dialoglar jazilip Anaxarsis ol sa`wbetlerdin` ba`rinende qatnasip otirg`anin ko`rsetedi.
Anaxarsistin` ati Aristotel`din` miynetlerinde de ushirasadi. Ol o`zinin` «Analitikasinin`» ekinshi kitabinin` ushinshi bo`liminde real zattin` nege bar boliwi tuwrali da`lildin` tiykari tuwrali ayta kelip bilay deydi` «Anaxarsistin` aytiwinsha skiflerde fleytanin` bolmawi olarda juzimnin` joqlig`inan» dep misalg`a aladi.
Anaxarsis skiflerde fleytanin` joqlig`i skiflerdin` juzimdi o`sirmeytug`inlig`i menen baylanisli ekenligin aytip otir. Juzim joq, demek sharap joq. Yag`niy fleytanin` za`rurligi joq. Aristotel` o`zinin` usinday logikaliq tujirimlarinda Anaxarsisten tarag`an qanaatli so`zlerden paydalang`an. Aristotel` «Nikomaxova etikasi» degen miynetinde tag`ida Anaxarsis aytti degen pikirin bilay ko`rsetedi` «Iygilikli isler atqariw maqsetinde kewil ko`teriw duris. Sebebi kewil ko`teriw - dem alis. Al udayina uzliksiz jumis atqaratug`in adamlarg`a dem alis juda` za`rur».
Geypara ilimpazlar «Ta`n`ir» ideyasinin` avtori Anaxarsis boliwi itimal deydi. Sebebi Anaxarsis zamaninda xiristian, islam dinleri dun`yag`a kelmegen. Buddizmde saklar aymag`inda taramag`an. Dun`yaliq dinler qa`liplespegen da`wirlerde saklarda «Ta`n`ir» degen ug`im bolg`an. Ta`n`irge isenim bul tabiniw, biraq din emes. Ol adam menen ta`biyat arasindag`i uylesimlilikti moyinlaw. Ta`n`irdi moyinlaw adamnin` erkin sheklemeydi. Ta`n`irge ko`z-qaras o`zine qarama-qarsi tusinikti za`rur etpeydi. Sebebi Ta`n`ir degen ta`biyat, ol o`mir suriw ushin za`rurli jag`day. Ta`n`ir ta`biyattin` o`zinen tuwg`an tusinik bolsa, ekinshi jag`inan o`zinen tis ruwxti izlew. Ha`zir qaraqalpaqlar arasinda Ta`n`irjan, Ta`n`irbergen degen isimler, raxmetnama retinde «Ta`n`ir jarilqasin» degen pa`tiyalar ushirasip turadi.
Al tariyxta Ta`n`ir degendi ob`ektivlik ideya retinde qabillaw a`jayip danaliq. Bunday ideyani tek Anaxarsis siyaqli ulamalar g`ana beriwi mumkin.
Bizin` eramizdan aldin`g`i III-II a`sirde jasag`an shipaker ha`m filosof skeptik Sekst Empirik Anaxarsistin` miynetlerin arnawli so`z etip tallag`an. Onin` pikirinshe, Anaxarsis skeptik. Sebebi ol haqiyqattin` o`lshemin joqqa shig`arg`an. Bir na`rse tuwrali bir tarawdag`i qa`niygeler a`n`gimelesse, ha`r turli pikir talasiwlari payda bolip ortaq juwmaqqa kele almaydi. Aytisqa tusken adam bir waqitta-ayiplawshi ja`ne ayiplaniwshi. Onin` ha`r qaysisi-nin` so`zi shinliq ha`m shinliq emes. Demek, haqiyqattin` o`lshemi joq. Sol zamandag`i usinday bag`ittag`i aytisiwlardin` boliwi dun`yani taniwg`a talpiniw edi. Bunda ma`sele isenim tuwrali bolip otir. Eger Anaxarsis haqiyqattin` o`lshemi joq degen ug`img`a kelse, ol mistikaliq ko`z-qarastan alista bolg`an qubilistin` sebeplerin izlep, og`an isenimsizlik penen qaraw a`yyemgi zaman filosoflarinin` oy-pikirinin` jetiskenligi edi.
Diogen Laertskiydin` «Ataqli filosoflardin` o`mirleri, ilimleri, naqil so`zleri tuwrali» degen kitabinan Anaxarsiske tiyisli materiallar tabiladi. Onda Anaxarsis aytti degen so`zler juda` ko`p. Misali «Qalayinsha ma`skunem bolmawg`a boladiW» degen sorawg`a` «Ko`z aldinda ma`skunemnin` kelbeti tursa», yamasa «Kemelerdin` taxtayinin` to`rt eli ekenligin bilgen kemedegiler o`liminen de to`rt eli alisliqta» degen so`zlerden, Anaxarsis aytti, «skifler usilay aytadi», yamasa atina qoyilg`an eskertkish onin` sheshenlik o`nerinin` putkil Gretsiyada moyinlaniwin ko`rsetedi. Diogen Laertskiydin` aytiwinsha Anaxarsistin` i00 ge jaqin qosiqlari bolg`an.
Diogennin` bildiriwinshe «Uzaq sapardan son` Anaxarsis Skifiyadag`i qaytip o`z tuwisqanlarina, ellinliklerdin` turmisin uyrete basladi. Biraq is atqarip, so`zin ayaqlag`ansha oqqa uship, o dun`yag`a ketti» (Diogen Laertskiy ot-oy betler). Tuwisqaninin` atqan sadaq og`inan qan`sirap o`leyin dep jatip Anaxarsis` «Ellada da meni aqil saqlasa, tuwg`an jerimde qizg`anish qurbani boldim» degen eken. Yag`niy «Ellada men aqil sultani bolsam, o`z elimde qizg`anish qurbani boldim» degen eken.
Juwmaqlap aytqanda, Anaxarsis Skifskiydin` bizin` babamiz, bilimdanimiz retinde o`zligimizdi taniwg`a paydalanip, onin` a`rwag`in shad etip, eldin` maqtanishina aylandirip, ma`deniy to`rkinimizdin` teren`de ekenligin xalqimizg`a taratiw milliy ideologiyanin` waziypalarinin` biri. Solay eken, onda onin` atin jan`g`artip, o`zligimizge qosiwg`a diqqat awdariwimiz kerek. Ol haqqinda izertlewler jurgizip, o`z kemshiligimizdi toltiriwimiz za`rur.
Orta a`sirdin` o`zinde Evropa ellerinde «Jas Anaxarsistin` basinan keshirgenleri» degen roman jariq ko`rgen. Ha`zir onin` ati hesh bir filosofiyaliq so`zliklerde ushiraspaydi. Tan`lanarliq na`rse, onin` menen birge bolg`an ha`m birdey ilimiy abiroyg`a iye Solon Afinskiy, Fales, Miletskiyler ha`mme basilmalarda ushirasadi. Al Anaxarsistin` ati olarda ko`rinbeydi. Bunin` sebebi belgili K.Markstin` bir awiz minaday so`zi bolsa kerek. Ol` «Skifiyada Anaxarsis degen bir filosof shiqqan. Biraq og`an qarap Skifiyada tsivilizatsiya boldi dep ayta almaymiz».
Eger K.Marks aytqanday Skifiyada taraqqiyat bolmasa, onda Anaxarsis siyaqli danishpan qaydan shiqqan. Taqir jerge daqil ko`geremeW K.Markstin` bilay dewinin` sebebi skiflerdin` tariyxi jawgershilik jasap, qirg`inlar salg`ani, xiristian jurtina qisim jasag`ani aniq bolg`anliqtan ol usilardi esapqa alip solay degen boliwida itimal. Bolmasa artta qalg`an xaliqtan Anaxarsistey dun`yag`a belgili danishpan shig`iwi eki talay bolip esaplanadi.
Demek bul babamizdi tariyxta ruwxiy ma`deniyatqa qosqan ulesin milliy qa`driyatlardin` qatarina qosip, oni elimizdin` biyik keleshegin duziwge paydalaniw xaliqtin`, a`sirese jaslardin` sanasin ta`rbiyalawda ulken a`hmiyetke iye.
Ertedegi yunon filosofiyasinda insan barlig`i haqqinda pikirlerde Sokrattin` (eramizdan buring`i n`u9-q99j.) ornin ayriksha atap o`tiwge boladi. Sokrat insan mashqalasin u`yreniw fiosofiyasintiykarg`i ma`sele eknligini aytiw menen birge o`z zamanlaslirinin filosofiyaliq qaraslarinan aldinda edi. Onin` filosofiyaliq ko`z-qaraslari pikirleri orayinda insan ha`m oni u`yreiw turar edi. Ol “O`zin`di-o`zligin`di bil” degan hikmetti tez-tez ta`kirarlag`an.
Sokrattin` pikirinshe ha`mme na`rsege itibarli boliw kerek. Ja`miyettegi jaqsiliq ha`m jamanliq haqqinda pikir ju`ritken alim, adamlardin` bir-birine bolg`an qayirin ha`r ta`repleme qa`dirleydi, adamlar arasindag`i tu`rli mu`na`sibetlerdin` tiykarinda a`dalat boliwi kerek ekenligin qayta-qayta aytip o`tedi ha`m “a`dalat ” va “jaqsiliq” tu`siniklerin a`hmiyetin tu`sindiriwge ha`reket etedi. Onin` tu`inidiriwishnshe, “jaqsiliq” ha`m “jamanliq”tin` ma`nisin tu`sinbey turip, insan haqqinda, ol jasap atirg`an ja`miyet haqqinda aniq ha`m toli mag`liwmat aliw qiyin.
Sokrattin` insan filosofiyasinda tiykarg`i orindi ahlaqiy ratsionalizm iyeleydi. Onin` pikirinshe, axlaqsizliq-haqiiqatti bilmeslik. Eger insan ne jaqsi, ne jamanlig`in bilse, jamanliqqa qol urmaydi. Insandag`i jamanliqlar bilimsizliktin` na`tiyjesi. Hesh kim o`z iqtiyari menen hesh qashan qa`tege jol qoymaydi. Axlaqiy na`pa`kliklerdin` tamiri bilimsizlikke barip taqalar eken, demek bilim-axlaqiy kamalattin` negizidur. Sonin` ushin tiyanaqli bilimge iye boliw, Sokrattin` aytiwinsha, jaqsiliq taman bariw, insandi, a`lbette baxitqa alip baradi.
Solay etip, Sokrat filosofiyasinin` orayinda insan o`miri, onin` ja`miyettegi orni, adamlar parawanlig`in ta`mindewshi a`daatli du`zimdi payda etiw mashqalalari turar edi. Ol adamlardi marifatli qiliw arqali shin axlaqiy kamalatg`a erisiw m€mkindep esapler edi. Sokrattin insan tuwrisidag`i qaraslari onin` sha`kirti Platon (Aflotun, eramizdan alding`i n`g`w-qn`w jillarda jasagan) ta`repinen ja`nede rawajlandilg`an.
Platon adamlardi u`lken u`sh toparg`a bo`lgen. Birinshi toparg`a - aqilli kisiler, ekinshi toparg`a tuyg`ilarg`a beriliwshiler, u`shishi topar adamlardi bolsa danalarg`a, jolbaslawshilarg`a sa`jde qiluwshilar dep atag`an.
Birinshi topardag`ı isanlar isinde ba`rhama aqıllılıq u`stinlik qıladı. Olar ba`rhama glzzallıq iaman umtladı. Bunday adamlar iskerligindne tartip-intizam ku`shli bolıp, olar ba`rhama papawaelıqqa umtıladı. Tuwrılık, adalat, insapg`a ba`rhama beyim boladı. Bundaylardı Platon danıshpanlar, dep esaplaydı. O`zi quratug`ın ma`mleketten, olar ushın basshı lawazımlardan orın qıdırıladı. Belgili Yunon filososfının` pikirine ko`re, ekinshi taypag`a kiretug`ıın adamlarda qayrlı tuyg`ılar, a`sirese, ma`rdlik, jasarat, baslıqlarg`a boysınıw sıyaqlı sezimlerge bay boladı. A`ne sonday paziyletler, ma`mleket qa`wipsizliini ta`minlewshi pasmanlar ushın ju`da` za`ru`, deydi. U`shinshi taypadag`ı adamlar fizikalıq iske beyim boladı. Bunday adamlar taipasına diyqanlar, o`nermendler kiredi.
Platon insan sezimi, tuyg`ularinin` ulli bilimdani edi. Insandag`i individual qa`bilet ha`m real imkaniyatlardi sheberlik penen tu`sinip ha`m oni joqari qa`dirler edi. Usi qa`biletlerdi ju`zege shig`ariw jollarin izler edi. En` baslisi, insan keleshegi haqqinda ko`p oylar edi. Belgili rus fiylosofi N.G.Chernishevskiy jazg`aninday, “ko`pshilik Platondi qandaydur Yunon xayolparasti dep esaplaydi. Platon, har qalay, onday emes edi. Ol, insan haqqinda oylar edi. En` tiykarg`isi, Platon insan ma`mlekettin` shin puxarasi boliwi lazimlig`i haqqinda rylar edi”^{a`</sup>.
Insan ha`m onin` a`hmiyeti haqqindag`i a`jayip pikirlerdi Platonnin` su`yikli sha`kirti, ta`kirarlanbas, universal aqil-za`kawat iyesi Aristotel` (Arastu, eramizdan alding`i qhn`-qg`g` j.) filosofiyasinda aniq ko`riw mu`mkin. Insan jismi ha`m sotsialliq ko`rinisi arasindag`i baylanisti tu`sindirip beriwde Aristotel` o`z zamanlaslarinan anag`urlim ilgiride edi.
Aristotel` inson dep ataliwshi tiri maqliqti, bir tamannan, “pu`tin ha`m bo`linbes” dep talqin etken bolsa, ekinshi tamannan, og`an o`zine usag`anlarmenen jasawn`a ma`jbu`r etilgen “Siyasiy maqluq” sipatinda qaraydi. Ol o`zinin` “Siyasat” dep atalg`an shig`armasinda insang`a to`mendegishe ta`rip beredi: “....insan o`z ta`biyaatina ko`rn siyasiy maqluqdur”<sup>a`}.
Aristotel` adamnin insan da`rejesine ko`teriliwide ja`miyat hal qiliwshi a`hmiyetke iye ekenligin aytip o`tedi. Adamlar tek ja`miyette insan bolip qa`liplesedi. Lekin bunday tarbiya tek a`dalatli ma`mleket sharayatinda a`melge asiwi mu`mkin. Haqiyqiy adalat printsipleri ha`m normalari tiykarinalg`an nizamlar u`stemligine erisiw, olarg`a a`mel qiliwdi ta`mnleydi, puxaralarda shin insaniy paziyletlerdi tarbiyalaydi<sup>g`</sup>.
Aristotel` insandi a`lemdegi tiri maqluqlardi taji dep tu`sindiredi. Sebebi, insan degen tiri maqluqta rawajlang`an intellekt bolip, ol nutq so`yluw imkaniyatina, jaqsiliq penen jamanliq parqina bariw qa`biletine iye. “Tabiat insannin` qolina - intellektual ha`m axlaqiy ku`sh-quwat quralin berdi”^q, dep jazg`an edi ol. Aristotel` bunday pikirlerdi bayan qiliw ja`rdeminde insan menen haywan ortasindag`i parqti ko`rsetip bermekshi edi.
Aristotel` adamlar o`z tabiatlariga muwapiq negizinde bir-birleri menen ten` bolmaslig`i da`rkar, dep tu`sindiredi. O`z ustazi Platon qaraslarin quwatlap, adamlar o`z tabiatlariga qarap bir-birlariga ten` emes eken, bul jag`day olardin` sotsialliq turmisinda da notengligiga alip keledi, sonin` ushin da birewler hukmdarliq qiliw ushin tuwilsa, basqa birewler boysinip jasaw, tobe boliw ushin du`n`yag`a keledi, deydi. Ko`rinip turg`aninday, Aristotel` ja`miyette sotsialliq ten`sizlik payda boliwinin` haqiyqiy sebebin tu`sindirip bere almaydi.
Aristotel` insandi o`zine ta`n estetik voqea dep qarar, lekin sol estetik voqeani naturfilosofik printsiplerine tiykarlanip tu`sindirer edi. Ol insan go`zzallig`i haqqinda so`z barsa, birinshi gezekte, onin` tabiiy shirayi, fizikaliq salamatlig`i, qaddi-qa`wmeti, ku`sh-quwati, xareketin tu`siner edi. Sonday boliwi menen birge, Aristotel` insandag`i go`zzalliq, onin` zebi-ziynati, tek fizikaliq kamalati menen emas, balki onin` ameliy aktivligi, ijodiy-ligi menen de baylanisli ekenligin ta`kirarlawdan sharshamas edi. Sonin` ushin da ol, insan ham fizikaliq, ham axlaqiy kamalotqa erisiwi da`rkar, dep biler edi. “Insan aqliy qat-lamsiz, o`zinin` hissiy ha`m jinsiy instinktlariga sadiq qaliwshi en` na`pa`k ha`m jabayi maqluqqa aylanadi”<sup>a`</sup>, dep jazg`an edi.
Joqaridag`i pikirlerge tiykarlanip, Aristotel` qadimgi zaman tsivilizatsiyasi sharayatinda aq insannin` har tamanlama kamalati haqqqinda pikir ju`ritkeninin` guwasi bolamiz. Insan barkamallig`in an`latiwshi joqari axlaqiy pa`klik, sirtqi ha`m ishki go`zzalliq, sotsialliq-siyasiy jetiklik siyaqli pa`ziyletlerdi Aristotel` bir ibara menen “kalagakatiya” dep atag`an.
Stoiklarning insan tuwrisindai pikrlerin ellinizm da`wirinin` belgili filosofi Epikur (eramizdan alding`i qn`g`-g`wa`j.)<sup>a`</sup> Qaraslarinda da ko`riw mu`mkin. Ol Platonnin jan haqqindag`i pikirlerine qarsi shig`adi. Onin` pikirinshe, jan dene menen baylanisli, dene o`liwi menen jan da o`ledi. Insan jan sebepli sezedi. Onin` tu`sintiriwinshe, insannin` jasawdan maqseti - baxtqa-sadatqa erisiw, sol baxt-sadattan qanaatlaniw.
Epikur insan parowan jasawi ushin moddiy a`lem sirlarin ko`birek biliwi za`ru`r ekenligin aytadi. Sebebi insan a`lem cirlaoin qansha ko`birek bilse, sonsha parawan, toq jasaydi, dep tu`sindiredi. Insan ba`rhama qiynalmay jaqsi jasawi lazim. Bunin` ushin ol hesh na`rseden qoriqpawi kerek. “Qorqmaslik-baxitlilikdur, baxitlilik bilimde, ilimdedur”<sup>q</sup>, degen pikirler bayan etiledi.
Insan tuwrisidag`i pikirler, a`yyemgi zamannin` en` aqirg`i filosofiyaliq ta`liymatlardan biri - neopla-tonizmda de ushraydi. Neoplatonizm milodtin` III-IV asir-lerinde Evropa, ba`lki Aziya, Afrika ma`mleketlerinde de ken` tarqaldi.
Uliwma, a`yyemgi Yunon filosofisinin` insan tuwrisindag`i qaraslari ra`n`ba`ren`ligi menen u`lken a`hmietke iye. Olardin` ko`pshilii insan kosmosning bo`legi, dep tu`sindirer edi.
Yunon danishpanlarinin` aytiwinsha, insan insaniy mu`na`sibetler sistemasinan sirtta, o`z-o`zinen, bo`lek jasay almaydi. Qandaydur bir insaniy mu`na`sibetler sistemasi ta`sirinde jasayji o`mir su`rkdi. Ma`lim bir tartip-intizamg`a, nizamg`a boysinadi. A`lemdegi ba`rshe maqluqlar ha`m Xudalar tabiiy ha`m sotsialliqortaliq penen birge dasaydi.
A`yyemgi Yunon filosoflari insan menen basqa tiri maqluqlar arasinda printsipial pariq bar ekenligine hesh qanday gu`man qilmas edi. Insan “aqilg`a iye sotsialliq haywan”, “siyasiy maqluq” ekenligi sipatlawg`a uriniw, adamlar turmis ta`rizi menen aqil-parasati arasindag`i baylanisti bayan etiw, yunon filosofiyaliq pikirlew ma`deniyatinin` ja`ha`n tsivilizatsiyasi rawajlaniwina qosqan u`lken u`lesi.