Konchilik sanoatida tannarx darajasi, strukturasi va dinamikasi Maxsulot tannarxi strukturasi - uning tayyorlashdagi sarflangan xar bir xarajat unsuri (moddasi)ning ishlab chikarish (umumshaxta) yoki tulik tannarxdagi foizlarda ulchangan salmogini ifodalovchi kursatkichdir.
Turli sanoat tarmoklarida ishlab chikarilgan maxsulot tannarxlarini taxlil kilish u yoki bu tarmokning uziga xos ishlab chikarish xususiyatlarini urganishga yordam beradi.
Neft kazib chikarishda esa, asosiy ishlab chikarish vositalarining amortizatsiyasi eng katta xarajat unsuri xisoblanadi.
Qazib chikarish sanoat tarmoklarining yukori mexnattalablik darajasi maxsulot ishlab chikarishdagi jonli mexnat sarfining kattaligi bilan ifodalanadi. Qayta ishlash sanoat tarmoklarida esa, maxsulot tannarxi tarkibining asosiy kismini buyumlashgan (ilgari sarflangan) mexnat va ayniksa, material xarajati tashkil kiladi.
Konchilik sanoatining ayrim tarmoklari bir-biridan ishlab chikarishni mexanizatsiyalashtirish darajasi, korxonalarning turlari va yillik ishlab chikarish xajmi, kazib chikarish texnologiyasi va tabiiy sharoitlarning xar xilligi bilan farklanadi. Kuzbass va Qoraganda xavzalaridagi kumir katlamlarining kalinligi va Donbass kumirlariga nisbatan anchagina er satxiga joylashganligi bu basseynlarda kumir kazib chikarishning mexnattalablik darajasini bir muncha kamaytiradi. Bu esa uz navbatida maxsulot tannarxidagi «Ish xaki» moddasi salmogini anchagina kamayishiga olib keladi. Konchilik sanoati tarmoklarida maxsulot tannarxi tarkibiy va darajasiga foydali kazilmalarni kazib chikarish usullari aloxida ta’sir kursatadi.
Bir sumlik tovar maxsulot uchun kilingan xarajatlar bir necha turdagi maxsulot ishlab chikaruvchi korxonalarda tannarxni umumlashtiruvchi kursatkich bulib, bazis yoki reja kursatkichlariga nisbatan tannarxni uzgarish darajasini ifodalab beradi.
Tannarxni kamaytirish manbalari va yullari Maxsulot tannarxini kamaytirish - ishlab chikarish samaradorligini oshirishning muxim kursatkichidir. Konchilik sanoati kazilma maxsulotlarining tannarxini kamaytirishning, xozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitidagi, asosiy yunalishlari kuyidagilar: konchilik sanoati korxonalarini okilona joylashtirish; korxonalarning maxsulot birligini ishlab chikarishdagi minimal xarajatlarini ta’min kiladigan optimal kuvvatlarini belgilash, kon zaxiralarini kazib chikarishning ilgor usullari va texnologiyalaridan (ochik usullari) kengrok foydalanish; ishlab chikarish va mexnatni tashkil kilish usullarini takomillashtirish, mexnat unumdorligini oshirib borish va boshkalar.
Mexnat unumdorligi uning oshib borish sur’ati ish xaki oshib borish sur’atidan yukori bulgan takdirda maxsulot tannarxini kamayib borishini ta’minlovchi eng asosiy omillardan biri xisoblanadi. Chunki bunda maxsulot birligi tannarxida ish xakining ulushi kamayib boradi va bu tufayli kilingan iqtisod kuyidagi formula orkali aniklanadi:
, %;
bunda: Ii.x - ish xaki indeksi;
Im.u- mexnat unumdorligi indeksi;
Ui.x - maxsulot tannarxidagi ish xakining ulushi, %.
Konchilikda ilmiy-texnika tarakkiyoti natijalarini jadal kullanishi, mustaxkamlash, portlatish va boshka xizmatlar uchun sarflanadigan materiallarning ilgor turlaridan va yangi, iqtisodiy asoslangan sarf me’yorlaridan foydalanish, texnologiya va ishlab chikarishni tashkil kilish usullarini takomillashtirish maxsulot tannarxidagi materiallar sarfi xarajatini bir muncha kamaytiradi.
Konchilik sanoatida maxsulot tannarxi darajasiga yukorida kurib chikilgan iqtisodiy va texnikaviy omillardan tashkari konchilik sanoatining uziga xos ishlab chikarish tabiiy sharoitlari xam ta’sir kursatadi. Bu omillar kuyidagilardan iborat:
a)kon ruda sanoat tarmogida - ruda tarkibidagi foydali komponentlar va zararli aralashmalar; rudaning solishtirma ogirligi va kattikligi; yondosh kon jinslarining kattikligi va boshka xususiyatlari;
b)kumir, torf, yonuvchi slanets va gaz sanoati tarmoklarida - yonish xarorati; kulchanlik mikdori; namlik darajasi, oltingugurt va boshka zararli komponentlar mikdori, foydali kazilmalarning solishtirma ogirligi va x.k.
Konchilik sanoati tarmoklarida maxsulot tannarxining mikdori kupincha konning geografik joylashish va iklimiy sharoitlariga xam boglikdir. Masalan, foydali kazilma koni magistral transport yullariga yakin, energetika tarmoklari bilan ta’minlangan va axoli yashaydigan qishloq (posyolka) yoki shaxar chegarasida joylashgan bulsa, uni kazib chikarishga tayyorlash uchun sarflanadigan kapital mablag va joriy xarajatlar xam kam buladi, ya’ni maxsulot tannarxi shu sharoitlarga ega bulmagan, ammo kon-geologik sharoitlari uxshash bulgan boshka kondagiga nisbatan anchagina kam buladi. Konlarda foydali kazilmalarning borgan sari tugab borishi va ularning kaytadan tiklanmasligi konchilik sanoatining xususiyatlaridan biridir. Ishlatilayotgan konlarda foydali kazilma zaxiralari tugab borgani sari kidiruv ishlari olib borilib, ishlab chikarishga yangi konlarni jalb kilinadi. Ba’zan bu konlar sifat va joylanish jixatidan oldingilariga nisbatan bir muncha kiyinrok sharoitlarga ega buladi. Bu esa konchilik sanoatida ishlab chikarishning tabiiy sharoitlarini yomonlashuviga olib keladi. Shuning uchun kazib chikaruvchi sanoatning kupchilik soxalarida maxsulot tannarxi 80-yillarda sekin-asta usib bordi. 90-yillarning boshidan boshlab bozor munosabatlariga utish jarayonida bu kursatkich keskin usib bormokda.
