«Soha iqtisodoyoti va menejment» fanidan Ma’ruzalar tuplami Nukus-2020 Ma’ruza 1

Amortizatsiya me’yori va uning mikdorini belgilovchi omillar
Amortizatsiya ajratmalarining tegishli ishlab chikarish vositalari balans ulushi amortizatsiya me’eri deyiladi.
Asosiy fondlar qiymatini tula tiklash uchun yillik amortizatsiya ajratmasini kuyidagi ifoda buyicha aniklash mumkin;
Fb-Fk.k.
A m.t.t. ---------
Mm
bunda: At.t.- asosiy fondlarni tula tiklash uchun yillik amortizatsiya ajratmasi,sum xisobida;
Fb- asosiy fondlarni balans qiymati,sum;
Fk.k.- asosiy emirilgan fondlarni kodik qiymati,sum;
Mm- asosiy fondlarni belgilangan me’eriylik buyicha xizmat muddati, yil.
Amortizatsiya ajratmasining mikdori xamda asosiy fondlarning qiymatidan kelib chikkan xolda,ularni tula tiklash me’erini kuyidagi formula ladan aniklanadi:
At.t.
Am.m.t. --- 100
Fb
bunda: Am.t.t.- asosiy fondlarni tula tiklash me’eri,%.
Asosiy fondlar amortizatsiya jamgarmalari ularning xar bir turi va urtacha qiymati buyicha belgilangan amortizatsiya me’erlari asosida ularni tula kayta tiklash uchun aloxida xisoblanadi.
Joriy nizomga muvofik korxonalar asosiy fondlarini faol kismidan ularning ishlab turganligi,ta’mirlanaetganligi yoki bekor turganligidan kat’iy nazar amortizatsiya ajratmalari xisoblanadi.
Amortizatsiya ajratmalari xozirgi bozor iqtisodiyoti munosabatlari shakllanib borayotgan bir sharoitda yukori darajada bulishi samarali bulishi mumkin, chunki bu jismoniy va ma’naviy eskirgan uskunalarni jadal ravishda almashtirishga yul ochadi.
Konchilik sanoati korxonalarida konchilikning maxsus ishlab chikarish sharoitlariga kura asosiy fondlarni shartli ravishda ikki kismga bulinadi:
a)konchilik korxonasi chegaralaridagi foydali kazilma zaxiralarini kazib chikarish bilan boglik bulmagan asosiy fondlar;
b)konchilik korxonasi chegaralaridagi foydali kazilma zaxiralarini kazib chikarish bilan boglik bulgan asosiy fondlar.
Birinchi kismga kiruvchi asosiy fondlar shaxta (rudnik) maydonidagi zaxiralar kazib olingandan sung (agar ular ishga yarokli bulsalar) boshka shaxtalarda ishlatilishi mumkin.Bularga konchilikda ishlatiladigan barcha mashina,uskuna va shu kabi asosiy fondlar kiradi.Bu kismga kiruvchi asosiy fondlar uchun amortizatsiya ajratmalar amortizatsiya me’erlari asosida xisoblanadi.
Ikkinchi kismga kiruvchi asosiy fondlar shaxta maydonidagi zaxiralar kazib olingandan sung boshka joyda ishlatilishi mumkin emas.Bularga xar kanday kon laxmlari,shaxta ustiga va ostiga kurilgan kurilmalar (bunkerlar, kameralar, estakadalar), fakat shu shaxta uchun kurilgan kanalizatsiya inoshootlari,elektr ta’minot kurilmalari,kutargich mashinalari,shamollatish mashinalari binolari, omborlar,garajlar va shu kabi xizmat kilish muddatlari shaxtaning foydalanish davriga teng bulgan asosiy fondlar kiradi.
Shu munosabat bilan konchilik sanoatida ikkinchi kismga kiruvchi asosiy fonlarning qiymatlari muayyan shaxta (rudnikdan) foydalanish davrida kayta tiklanish shart.Buni amalga oshirish uchun zaxiralarni kazib olish bilan boglik bulgan asosiy fondlardan amortizatsiya ajratmalari,"tonna stavkasi" deb ataluvchi usul erdamida xisoblanadi, ya’ni ikkinchi kismga kiruvchi asosiy fondlarning qiymati kazib olinishi lozim bulgan bir tonna foydali kazilma zaxirasiga shunday taksimlanadiki, toki shaxta maydonidagi jami zaxiralar kazib olinganda ularning qiymati tula kayta tiklansin.
Konchilik korxonalarida tonna stavkasi bilan amortizatsiya ajratmalar xisoblashni tugri olib borish uchun kon laxmlari,kurilmalar va shu kabi asosiy fondlar ikki guruxga bulinadi.
Birinchi guruxga shaxta (rudnik)dan foydalanish davri davomida
unga xizmat kiluvchi kon laxmlari va inshootlar kiradi (kapital
transhalar,shaxta kuduklari, kapital shtolniylar, kvershlaglar, kutargich mashinalar binolari,bunkerlar,estakadalar va shu kabilar.
Ikkinchi guruxga shaxta (rudnik),karer maydonlarining bir kismi dagi foydali kazilma zaxiralarini kazib olishga muljallangan kon laxmlari,shaxta maydonidagi er osti suvlarini chikarib tashlash kurilmalari,shtreklar va boshkalar kiradi.Bu asosiy fondlarning tula qiymati shaxta maydonining shu kismdagi zaxiralarni kazib olish davrida kazib chikarilgan foydali kazilmalarning xar bir tonnasiga asta-sekin utkazib borish yuli bilan kayta tiklanadi.
Shunday kilib tonna stavkasi orkali xisoblanadigan amortizatsiya ajratmalar asosiy fondlar xar bir guruxi uchun aloxida aniklanadi.
Bunda kuyidagi ifodadan foydalaniladi.
asosiy fond qiymati
At.s.  ---------------------,sumtonna
shu fond erdamida kazib olinadigan zaxira
bunda At.s.- tonna stavkasida xisoblanadigan amortizatsiya ajratma mikdori,sumtonna.
Korxona buyicha amortizatsiya ajratmalarining ja’mini aniklash uchun ularning amortizatsiya me’erlari va tonna stavkasi orkali xisoblangan mikdorlari kushiladi.