«Soha iqtisodoyoti va menejment» fanidan Ma’ruzalar tuplami Nukus-2020 Ma’ruza 1

MAVZU BUYIChA NAZORAT SAVOLLARI:

1. 
   Asosiy ishlab chikarish fondlarining emirilishini kanday turlari mavjut va bu emirilishni oldini olishda kanday tadbirlar utkaziladi.
   
2. 
   Asosiy fond va asosiy mablaglarning bir-biridan kanday farklanadi.
   
3. 
   Korxonalarda kandayo maksadda amortizatsiya siyosati olib boriladi.
   
4. 
   Asosiy fondlar uchun amortizatsiya ajratmalari kanday usullar bilan aniklanadi
   
5. 
   Tonna stavkasi bilan amortizatsiya ajratmalarni xisoblash moxiyatini tushuntirib bering.
   
6. 
   Asosiy fondlaran foydalanishni texnik va iqtisodiy kursatkichlari moxiyatini yoritib bering.
   

Ma’ruza 5. KONChILIK SANOATNING AYLANMA MABLA/LARI


Aylanma fondlar xakida tushunchalar, ularning tarkibi va strukturasi
Konchilik sanoati korxonalari asosiy fondlar bilan bir katorda aylanma fondlarga xam egadir.Aylanma fondlar tayyor maxsulotning moddiy asosini tashkil kiladi yoki ishlab chikarish jarayonining borishiga yordam beradi.
Sanoatning aylanma fondlari xar bir ishlab chikarish jarayonida tula ishlatilib,uz qiymatini tayyor maxsulotga bir yula utkazadigan va uzlarining moddiy shakllarini butunlay uzgartiradigan mexnat buyumlariga aytiladi.
Aylanma ishlab chikarish fondlari tarkibiga korxona omboridagi xom ashyo,asosiy materiallar ,yordamchi materiallar, yokilgi,ta’mirlash uchun extiyot kismlar,arzon yoki emiriladigan buyumlar )instrumentlar, inventarlar,korjomalar),taralar,tara materiallarining zaxiralari xamda ishlab chikarish jarayonidagi tugallanmagan ishlab chikarish,korxonalarning uzlari uchun tayyorlanadigan yarim tayyor maxsulotlar,kelgusi xisobot davri xarajatlari kiradi.
Maxsulot ishlab chikarishning moddiy asosini tashkil kiladigan aylanma fondlar korxonalarida xom ashyo yoki yordamchi materiallar jamgarmalari shaklida tashkil topadilar.Keyinchalik ular ishlab chikarish jarayonlariga jalb ettirilib tayyor maxsulotga aylanadilar yoki maxsulot ishlab chikarishga yordam beradilar,ya’ni ishlab chikarish jarayonidan muomala jarayoniga va aksincha,muomala jarayonidan ishlab chikarish jarayoniga utib turadilar.Shuning uchun aylanma fondlar ishlab chikarish va muomala jarayonida turuvchi ikki kismga bulinadilar.
Konchilik sanoatining uziga xos xususiyatiga kura bu tarmokda xom ashyo va asosiy materiallardan foydalanilmaydi,chunki mexnat buyumi foydali kazilma-tayyorlanmaydi,balki u tabiat in’omi bulib,ishlab chikarish jarayonida er ka’ridan kazib olinadi.
Yordamchi materiallar mexnat buyumlari bulib,ular texnologik jarayonni amalga oshirish uchun yordam kiladi.Bular portlovchi moddalar va portla tish vositalari, yogoch-taxta meteriallar, burgi dolotalari (iskanalari),burgilash pulati,moylash va artish materiallari va boshkalardir.
Ekilgi. Konchilik sanoati korxonalarida yokilgi binolarni isitish,issik suv tayyorlash,temirchilik ishlari va xokazolarni ishlatiladi.
Tara va tara materiallari. Tayyor maxsulotni ishlab chikariluvchi iste’molchiga etkazib berishda uni sigimlar (yashiklar,bochkalar,koplar)ga solish yoki urash uchun xizmat kiladi.Konchilik sanoatida bu elementning aylanma fondlar tarkibidagi salmogi unchalik katta emas.
Extiet kismlar.Emirilgan kism va detallarni joriy ta’mirlash vaktida almashtirish muljallangan.Konchilik sanoati korxonalarida uning salmogi 5-10 %ni tashkil etadi.
"Arzon va tez almashtiriladigan buyumlar" deb ataluvchi aylanma
fondlar moddasi kam baxoli,xizmat muddati esa bir yildan kam bulgan instrument va asboblarni,shuningdek,maxsus korjoma va poyafvzalni uz ichiga oladi.
Tugallanmagan sanoat ishlab chikarish va shu erda ishlab chikarilgan yarim tayyor maxsulotlar ishlab chikarish boskichidagi mexnat buyumlaridir.Konchilik sanoati korxonalarida bu modda buyicha aylanma fondlar ayrim xisobga olinmaydi.
Kelgusi xisobot davrining xarajatlari ishlab chikarishni kelgusi davrlarda tashkil etish uchun xizmat kiladigan xarajatlarni uz ichiga oladi.Konni ochish,tayyorgarlik ishlari,kon laxmlari uchun metall va temirbeton mustaxkamlagichlar sotib olish,uzok muddat xizmat kiladigan materiallar (kabel, transport lentalari, relslar,pulat arkonlar, xavo utkazgichlarva boshkalar) va ilmiy-tadkikot, loyixa-konstruktorlik, shuningdek: yangi maxsulot tayyorlashni uzlashtirishga sarflanadigan xarajatlar shular jumlasidandir. Bu turdagi xarajatlarning salmogi konchilik sanoati korxonalarida eng kattadir.
Muomala fondlariga aylanma fondlarning kuyidagi gurux va moddalari kiradi:iste’molchilarning shartnoma asosidagi talablariga mos keladigan korxona tomonidan tayyorlangan va uning omborlarida turgan pul resurslari;pulni tulash muddati kelmagan junatilgan maxsulotlar qiymati,shuningdek iste’molchilar tomonidan uz muddatida puli tulanmagan mollar;debitorlik karzlar va shu kabi boshka mablaglar.
Aylanma ishlab chikarish fondlari va muomala fondlarini pul shaklidagi yigindisi korxonaning aylanma mablaglariini tashkil kiladi.
Aylanma mablaglar tarkibi 1-rasmda keltirilgan.

AYLANMA MABLA/LARI.

AYLANMA FONDLAR

MUOMALA FONDLARI

IShLAB ChIQARISh JAM/ARMASI

KELGUSI DAVR XARA LARI

OMBORDAGI TAYYoR MAX SULOTLAR

XISOBDAGI MABLA/LAR VA PUL MABLA/LARI

TUGALLANMAGAN IShLAB ChIQARISh

ISTEMOLChIGA JUNATILGAN VA QIYMATI TULANMAGAN MAXSULOTLAR

ME’ERLAShTIRILADIgan AYLANMA MABLA/LAR

ME’ERLAShTIRILMAYDIGAN AYLANMA MABLA/LAR