Sodiqova umidaxonning

Avtomatlashtirilgan jihozlarning moslanuvchanligi va iqtisodiy samaradorligi.

Ishdanmaqsad: avtomatlashtirilganjihozlarningmoslanuvchanligivaiqtisodiysamaradorliginianiqlash. nazariyqismIshlabchiqarishnixususiyatlaritexnologikdastgoxvajixozlargama’lumtalablarqo’yadi. Agar maxsulot yalpi ishlab chiqarish sharoitida ishlab chiqarilsa, ishchi mashina (avtomatlar) ga yuqori unumdorlik talabi qo’yiladi. Seriyali va donalab ishlab chiqarish sharoitida birinchi o’ringa universallik va moslanuvchanlik talabi qo’yiladi. Bunda universallikka dastgoxlarni qanchalik ko’p xar xil maxsulotlarni ishlov berishga qaytasozlanish mumiknligini aniqlaydi.Moslanuvchanlik bir maxsulotni ishlab chiqarishdan boshqasiga qanchalik tez o’tish mumkinligini ko’rsatadi.iqtisodiy samaradorlik mezonlari RDB stanoklarda ishlov berishning iqtisodiy samaradorlik mezonlariga: yillik iqtisodiy samara (Ey), sarf-xarajatlarni qoplash muddati (Ts), jihozlarni butun xizmat muddatidagi iqtisodiy samarasi (Ej) va ishlov berish tannarxini arzonlashtirish ( T ) kabi mezonlar kiradi. RDB stanoklarni joriy etishdan olinadigan iqtisodiy samaradorlik ishlov berish tannarxini arzonlashtirish uchun qo’shimcha mablag’lar qo’yishga asoslangan. RDB stanoklarda ishlov berishning keltirilgan sarf-xarajatlari ishlov berishning umumiy iqtisodiy ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi va u quyidagicha aniqlanishi mumkin: P = S + Yen Kv, bu yerda: P – keltirilgan sarf-xarajatlar, so’m; S – ishlov berish tannarxi, so’m; Yen – xalq xo’jaligi samaradorligiga mablag’ ajratishning normativ koeffitsienti (En =0,15); Kv – ajratilgan mablag’, so’m. RDB stanoklarni joriy etishdan olinadigan yillik iqtisodiy samara bir xil hajmdagi mahsulotlarni tayѐrlash uchun sarflanadigan, keltirilgan yillik xarajatlar farqi sifatida aniqlanadi: Ey=P1–P2=(S1+En K1)  – (S2+En K2), bu yerda: P1,P2 – eski va yangi variantlar bo’yicha yillik keltirilgan sarflar, so’m; S1,S2 – eski va yangi variantlar bo’yicha mahsulot ishlab chiqarishning yillik tannarxi, so’m; K1,K2 – eski va yangi variantlar bo’yicha asosiy va aylanma fondlarga ajratilgan mablag’, so’m;  – ishlab chiqarishni eski variantdan yangi RDB stanokka o’tkazishning yillik sarf xarajatlari koeffitsienti:  xy , bu yerda: x – yangi RDB stanokning unumdorligini taqqoslash koeffitsienti (eski variantga nisbatan); u – eski va yangi RDB stanoklarni operativ yillik ish vaqti fondlari nisbatini belgilovchi koeffitsient. Yuqoridagi formuladan ko’rinib turibdiki ishlab chiqarishni yangi RDB stanokka o’tkazishning yillik sarf xarajatlari koeffitsienti  qancha yuqori bo’lsa, ishlov berish tannarxi S2 va ishlab chiqarish fondiga ajratilgan qo’shimcha mablag’ K2 qancha kam bo’lsa, yillik iqtisodiy samara shuncha yuqori bo’ladi. Ishlab chiqarish fondiga ajratilgan mablag’ K asosiy fondga ajratilgan mablag’ va aylanma mablag’dan iborat bo’ladi. Asosiy fondga ajratilgan mablag’ jihozlarga, jihozlar joylashtiriladigan binoga, maishiy-xizmat ob’ektlarga (maishiy binoga, oshxonaga), boshqarish dasturini ѐzish va nazorat qilish apparatlari uchun sarflanadigan xarajatlardan iborat. Aylanma mablag’ moslamalarga, boshqarish dasturiga, tugatilmagan ishlab chiqarishga va boshqarish kadrlarni tayѐrlashga sarflanadigan xarajatlarni o’z ichiga oladi. Detalga ishlov berishni RDB stanokka o’tkazishda har bir bosqichga ajratiladigan mablag’ oshib boradi. Ajratilgan mablag’ xarajatlarini qoplash muddati Tk (yillar) quyidagi ifoda orqali aniqlanishi mumkin: Tk = (K2–  K1) (  S1–S2), Tk Sanoat robotlari i sh j o y i g a u r na tilish u su l iga karab polga Urnatiladigan, shipga osiladigan va ichkari joy- lanaDigan, k^chish i m k on i ya t i g a karab esa, bir joyda ishlaydigan va kuchma buladi. Sanoat robotlari manipulyatorning yuritmasiga ra kuchnsh kurilmasining turiga karab elektromexanik, gidravlik, pnevmatik va aralash yuritmali buladi. Sanoat robotlari yuk kUtarish kuchigz karab, Uta yengil ( gacha), yengil (1—10 kg), urtacha (10—200 kg), ogir (200—1000 kg) va uta ogir ( dan ogir) robotlarga bulinadi. Sanoat robotlari ku zga l u vchan.l i k dar ajasi soni- g a karab, manipulyatori ykkita, uchta, turtta va bundan ortik kuzgaluvchanlik darajasiga ega bulgan robotlar deyiladi. Sanoat robotlari KU l l a r i n i n g s o n i g a kara b bir kUlli, nkki kUlli va kup kulli buladi. Sanoat robotlarida kuyidagi: tugri burchakli, tsilindrik, sferik va aralash koordinatalar buylab siljish sistemalari ' kUllaniladi. Sanoat robotlari b o sh k a r ish usul iga karab tsiklli, pozitsyon va konturli'dasturli boshkariladigan robotlarga; pozitsion va konturli adaptiv (moslanuvchan) boshkariladigan robotlarga ajraladi. Sanoat robotLari boshkarish sistemasida foyda- laniladigan signallar tu riga karab analogli, rakamli va rakam-analogli sistemalar bilan boshkariladigan buladi. Sanoat robotlari dasturlash usulNga karab tashkaridan dasturlanadigan, ukitiladigan va aralash dastur- lanadigan. buladi. Pozitsiyaga keltirish anikligi ѐki traektor- tsiyaning kaytalanish anikligiga k a r a b sanoat robotlari turtta: Q, 1,2 va 3- klasslarga bulinadi. Foiz xisobidagi nisbiy xatolik b- klassda 0,01 gacha; 1- klassda 0,01 dan 0,05 gacha; 2- klassda 0,05 dan 0,1 gacha; 3- klassda 0,1 dan ortik buladi. Sanoat robotlarining asosiy texnik kursatkichlary: 1. Robotning yuk kutarish kuchi. Bu kuch robot kUllarining umumiy yuk kutarish kuchiga karab aniklanadi. 2. KUlning yukkutarish k u ch i. Bu kuch eng ogir sharoit- larda xarakatga keltiriladigan buyumning (kamrash kurilmasi- ning vazninn xnsobga olgan xolda) eng katta vazniga teng olinadi. 3. KUzgaluvchanlik darajalari soni. 4. Pozitsiyaga keltirish xatosi. Bu xatolik baja- ruvchi mexanizmning topshirikdagi pozntsiyasining xakikiy pozi- tsiyadan kayta-kayta pozitsiyalab kurgandagi chetlashishidan ibo- rat. Xatolik chizik ѐki burchak ulchamlarining birliklarida ,,ifodaLanadi. 5. Traektoriya ni ng kaytalanish xa to ligi. Bu xatolik xakikiy traektoriyaning dasturda belgilangai traektori- yadan chetlashish kiymati bilan'Ulchanadi. 6. Sanoat robotining ish maydoni. Mazkur may- don ish organi Xarakatlanadigan maydonning kattaligi bilan Ulchanadi. , 7. Iz zonasi .Mazkur zona sanoat roboti ishlaganda ish organi borishi mumkin bulgan maydon kattaligi bilan aniklanadi. 8. Sanoat rob otita xizmat kUrsatish zonasi. Mazkur zona Texnik tafsilotlarning topshirikdagi knymatla- ri tulik saklangan ish zonasining bir kismi bilan aniklanadi. 2. Sanoat robot l arining tuzi lishi Sanoat robotlari manipulyatorlarining ki- nematikasi. Sanoat robotlari manipulyatorlarining tuzi- lits1i ishlab chikarish maksadlarida kanday Xarakatlarni ba- jarishiga boglik. Bu xarakatlar uch turga: global, regional va lokal xarakatlarga bUlinadi. G l o b a l x a r a k a t l a r Deb robotning bir-biridan uzokda- gi texnologii ob’ektlar bilan ish kurishi (masalan, uskunala 2.3-rasm. Sanoat robotlari manipulyatorlarining kinematik strukturalari a) ilgarilanma va aylanma harakatlar b) aralash harakatlar guruxi, avtomatik liniya va x k. ga xizmat kursatish) uchun zarur bulgan operatsiyalararo xarakatlarga aytiladi. Bunday xara- katlar odatda robotning ulchamlaridan katta bulgan masofa- larda va ikki koordinatli portallar, portal aravalar ѐki tashish aravalari ѐrdamida bajariladi. Manipulyatorning r ye g i o n a l xarakat l a rig a ish orga- nining ish zonasida operatsiyani bajarishdagi xarakatlari kiradi va ular kul zvenolarining ulchamlaryga boglik. Bunday xarakatlarga zagotovkalarni va bir texnologik uskunada ishlov berilgan detallarni tashish bilan boglik bulgan barcha xara- katlar kiradi. L o k a l xaraka t l a r deb, changallangan detalni ma’lum tomonga yunaltirish xarakatlariga (ishlov berilgan detallarni kayta zaminlash, detallarni yigishda joyiga yunaltirish va x.k.) aytiladi. Jismii (biz kuraѐtgan xolda zagotovka, detalьѐki asbobni) ish zonasining istalgan joyiga sNljitish uchun siljitish mexa- nizmyda kamida oltita kuzgaluvchanlik darajasi bulishi, ya’ni uchta — X, Y, Z koordinata Uklari buylab kuchma xarakat kilishi va uchta — bu Uklarga nisbatan aylanma xarakat kilishi kerak. Mazkur xarakatlar mos ilgarilanma va aylanma kinematik juftlar ѐrdamida bajariladi. Sanoat robotlariщshg manipulyatorlarida ilgarylanma va aylanma kinematik juftlar soni va tartibi istalgancha bulishi mumkyn. Ular manipulyatorning bajaradigan ishiga boglik- Kinematik juftlar tartibi Uz navbatida manipulyatorda kullaniladigan koordinatalar sistemasini belgilab beradi. Manipulyatorda foydalanilgan kinematik juftlar turiga karab ilgarilanma, aylanma va aralash xarakatlar bajaril^- di. Kinematik juftlarni turlncha birlashtirib, 60 xil Kuzgaluvchanlik indeksini Xosil kilish mumkin, shunga kura manipulyatorning kinѐmatik strukturasi xam 60 xil buladi. Xakikatda kinematik strukturalar soni bundan ancha kup bUladi, chunki ular kinematik juftlarning fakat soniga emas, balki joylashish tartibiga xam boglik. 2.3- rasmda sanoat robotlari manipulyatorlarining kinematik strukturalari kuzgaluvchanlik indekslari, xarakat gu- ruxlari (kalin kora chiziklar bilan kursatilgan) va ish zona- lari (maydonlari) bilan tasvirlangan. Bu yerda kuzgaluvchanlщs indeksida yunalgan chizik bor [108]. Masalan, Vg — V„ — Pxѐzuvlari manipulyatorning kuyidagi strukturasini ifodalay- di: aylanuvchi ustunga (B|Z) burish yuritmasi (Vu) Urnatilgan, bu yuritmada esa uz navbatida ilgarilanma siljish yuritmasi (P*) joylashgan. Manipulyatorlarda foydalaniladigan xar kaysi koordinatalar sistemasining Uz ish zonasi va ish organlarini bir nuktadan ikkinchi nuktaga utkazish tartibi buladi. Bu xol robotning xarakagini dasturlashda xisobga olinadi. Sanoat robotlarini tanlashda (ѐki loyixalashda) kuyidagi mezonlardan foydalaniladi: pozitsiyalash anikligi, iyutol etadiganishlabchikarishmaydoni, modullituzilmalardan foydala- nish imkoniyati, dasturlash (programmalash)ning murakkabligi, shuningdek konstruktiv va texnologik masalalar. Masalan, bir xil sharoitlarda tugri burchakli koordinatalar sistemasiga ega bulgan robotlarda pozitsiyalarga Urnatish anikligi eng yukori buladi. Bu aniklik^Darajasi ish organining boshlangich xolatiga va siljish kiymatiga boglik bulmaydi. Koordinatalarning sferik, tsilindrik va aralash sistemalari kUllanilgan sanoat ro- botlari uchun kichik, tugri burchakli sistema kUllanilganlari uchun esa katta ishlab chikarish maydoni talab etiladi. Agar ish organining butun traektoriya buylab ѐki bu traektoriyaning ayrim nsoylarida siljish anikligiga aloxida talablar kUyiladigan bulsa, bunday xollarda koordinatalarning tugri burchakli sistemasini tanlash afzal kUriladi.Bunday sistema uchun xarak&tlarni dasturlash oddiyrok buladi.Nixoyat, koordinatalarning tugri burchakli sistemasidan foydalanilganda modulь tuzilmali manipulyatorlarni yaratish xam oson buladi.2.6-, rasm. TSilindrik koordinatalar sistemasi bilan jixozlangan «ROBOTRON-» modelli sanoat roboti(Germaniya); / — tiraklar mexanizma; 2 — kamrash modeli; 3 — kaft; 4 — vertikal karetka; 5 —-kolonna; 6 — oralii, kiem; 7 — ch^zish mexanizmi bilan jixozlangan (fg, S — burish kuril- masi; 9 — asos; 10 — pnevmotsilindr Sanoat robotlarining tuzilishi. 2.6- rasmda «ROBOTRON» modelli (Germaniya) statsionar sanoat robotining tuzilishi kursatilgan. Bu robot koordinatalarning tsilindrik sistema- sidan foydalanIlgan robotlar turkumiga kiradi.Burish kurilmasi 8 pnevmotsilindr 10 bilan birga, shuningdek tiraklar mexanizmi / asos urnatilgan. Kulning Z Ukiga nisbatan burilish burchagi tiraklar mexanizmi ѐrd!mida belgilanadi. Burish kurilmasiga kolonna .5 urnatilgan, Kul 7 va uny chuzish Mexanizmi bilan jixozlangan vertikal karetka 4 kolonna 5 buylab sIljiydi. Kulning uchiga maxkamlangan kaft 3 kamrash moduli 2 ni fazoda chizikli va burilma xarakatlarga keltirib, uni zarur tomonga yunaltiradi. Karetkani surish va kulni chuzish mexanizmlarida, shuningdek kaftda pnevmatik yuritma-^ dan foydalaniladi. Pozitsiya ga urnatish anikligi ± ga yetadi. Kinematik strukturami jixatdan yukorida kurilganga uxshaydigan sanoat robotlari MDX, da (M20P40.02, RKTB, SM40TS40.P va b.), AKSH da (M1200, «VERSATRAH Ye—ESH» va b.), Germaniyada (ZF20, Sibot-2 va b.), Yaponiyada («MNU Junior», TURE RTR, «Taibot-N-25» va b.)va b. mamlakatlarda chikariladi. Bunday robotlarning texnik tafsiloti [46] ishda keltirilgan. Ularda pnevmatik, gidravlik va elektromexanik yuritmadan foy- dalaniladi. Boshkarishning diklli, pozytsiyali, konturli ѐki aralash sistemalari kullaniladi. Dasturlash usullari: tiraklar buyicha ѐki ukitish yuli bilan dasturlanadn. Sferik koordinatalar sistemasi kUllanylgan stantsionar sanoat robotiniig tuzilishi 11,10- rasmda kursatilgan. Bunday robotlar [46] MDXda («Universal-15, «Universal-60» va b.), AЩTS da («Unimate Mark II», «Unimate 2000» va b.), Angliyada («Unimate 2100», «SPACE SAVER» va b.), Yaponiyada («KAWASAKI Unimate 2100», «TUPE RB») va boshka mamlakatlarda tayerlanadi. Mazkur tuzilmali robotda gidrostantsiya va burish kolonnasi 31 umumiy asos 4 ga‘Urnatilgan. Burish kolon-, nasi chuzilma kul 29 ni gidrotsilindr 18 ѐrdamida Z uk.iga ni- sbatan buradi. Bandan tashkari, kul vertikal tekislikda gnd- rotsilIndr 17 ѐrdamida kolonnaga nisbatan tebranma xarakat kiladi. CHuzilma kulda (chuzish mexanizmi 11.10-rasmda kursatilmagan) ikkita gidrotsilindr 30 va 13 urnatilgan. Bu gidrotsilindrlar ѐrdamida kaftdagi kamragich mos xolda r bur- chakka bukiladi va a burchakka buriladi. Barcha yuritmalar xolatni kursatuvchi kodli datchiklar bilan jixozlangan.Das- turln bbshkarishning pozitsnyali, konturli ѐki aralash sistemalari kullaniladi. Dasturlash usullari: ukitish yuli bilan, EX.M dan ѐki magnitli tashignchda dasturlaiadi. Tugri burchakli koordinatalar sistemasi kullanilgan sanoat.robotlari turkumidagi «Bosh» fyrmasining roboti 11.11- rasmda keltirilgan. Bu robotda kuzgalmas asos 2 da gorizontal salazkalar 1 (X Uki) joylashgan.Salazkalarga kolonna 3 Urnatilgan (11.11- rasmda robotning asosiy kismlari bIr-biri- dan ajratilgai xolda kursatilgan). CHuzilma kul 5 li (U uk,i) karetka 4 (Z Uki) kolonna buylab siljiydi. CHuzilma kUl oxiriga kaft 6 Urnatilgan. Bu kaft kamrash kurilmasi ikkita yunaltiruvchi xarakat beradi: kurilmani buradi va chizikli siljitadi. Gorizontal salazkalar /, chuzilma kul 5 va karetka X, U va Z koordinata uklari buylab elektromexanik yuritmalar ѐrdamida siljytiladi. Bu yuritmalarda diskli rotorli ser- vodvigatellardan foydalanilgan, YUl datchiklari sifatida aylanadigan optik datchiklar ishlatidadi.Kaftning yunaltiruvchi xarakatlari pnevmatik yuritmalar vositasida amalga oshiriladi. KUrsatilgan turkumdagi sanoat robotlarida pozitsion, konturli va aralash dasturli boshkarish sistemalari kullaniladi. Dasturlash usullari: Ukitish yuli bilan, EXM dan ѐki magnitli tashuvchida dasturlaiadi, Pozitsiyaga urnatishdagi xatolik dt dan oshmaydi. 2.7- rasm. Sferik koordinatalar sistemasili sanoat roboti:5 a — robotning asosiy tuzilmasi («Unimate Mark N»); b va v — robotning ^ng va chal tomonlardan k^rinishi; 1 — kollektor; 2 — klapan; 3, 22, 25 — gidravlik va *avo filьtrlari; 4 — 'asos; 5 — gidravlik akkumulyator; 6 — elektr shkaf; 7 — satslagichlar; 8 — pulьt; 9 — mutsosaralash (blokirovka) kurilmasi; 10 — IIV shkafi; II — datchik; 12 — kaftnn aylantiradigan tishli gildirak; 13 — tsamragich (changak) ni burish gidrotsilindri; 14 — zanjirli uzatma; 15 — kamragich (changak); 16 — datchik; 17 — kUlni tebratish gidrotsilindri; 18 — ts?lni burish gidrotsilindri; 19 — radiator; 20 — manipulyator; 21 — gidrostantsiyaning elektr dvigatel- lari; 23 — bosim relesi; 24 — boenm datchigi; 26 — yengillashtnrnsh klapanu 27 — burilma gidrokollektor; 28 — tsamragich (changak)ning burilma kallagi; 29 — kUl; 30 — kamragnchni bukish gidrotsilindri; 31 — burilma kolonna 5-AMALIY MASHG’ULOT AVTOMATLASHTIRILGAN LINIYaLAR UNUMDORLIGINI XISOBLASH Ishdan maqsad: Mashinasozlik korxonalarida ishlab chiqarish, shuningdek detallarga ishlov berish xamda ularnini yig’ish jaraѐnida avtomatlashtirilgan liniyalar unumdorligini xisoblashni o’rganish. NAZARIY QISM Texnologik jaraѐn asosida topilgan asosiy texnologik vaqt aniqlanadi, bu vaqt asosida avtomatlashtirilgan liniyani konstruktsiyalamay turib uning texnologik unumdorligi K aniqlanishi mumkin. Masalan, 5.1-rasmda tipaviy pog’onali val detali keltirilgan. Agar bu val bitta frezerlik markazlash va 3 ta ketma-ket joylashgan tokarlik gidro-kopiroval stanoklarida ishlov berilsa, texnologik unumdorlik liniyani eng uzoq operatsiyasi asosida topiladi. 5.1-rasm.Ishlov beriladigan detal. Agar 70, 50, 30 mm diametrli yuzalarni ishlov berishda surishlar S1=0,62 mm/ayl, S2=0,52 mm/ayl, S3=0,48 mm/ayl, aylanishlar sonini mos xolda n1=520 ayl/min, n2=520 ayl/min, n3=710 ayl/min, deb olinsa eng uzoq operatsiya 50 mm diametrli yuzaga ishlov berish bo’ladi. ti = l2/ n2- S2 = 114/5200,52=0,42 min Har qanday avtomatlashtirilgan texnologik mashinalar unumdorligi quyidagi formula bilan aniqlanadi: K t p  1 1 0,42 = 2,4 dona lekin mahsulotning vaqt birligi ichidagi yaroqliligi son jihatdan sanaladi. Avtomatlashtirilgan texnologik mashinalarni uzluksiz ishlashi ish unumdorligini, shuningdek texnologik mashinalarning bor imkoniyatlaridan foydalanib dastgohlar sonini bildiradi. Lekin ayrim hollarda ishlov berishni salt yurishlar bilan konstruktiv birlashtirib bo’ladi. Texnologik zagruzkada liniyaning ishga tushirishda va to’xtatishda pauzalar bo’ladi. Bundan tashqari dastgohlar orasida transportirovkalash, detallarni qisish va yechishda, ya’ni bu degani konstruktiv liniyani to’liq ishlatib bo’lmaydi, shunga bog’liq holda texnologik ish unumdorligi pasayadi, bunday ishlov berish liniyasida pog’onali valga ishlov berishda ishlov berish vaqtini, salt yurishga qo’shib bo’lmaydigani; bu dastgohlar orasidagi transportirovka, ishchi pozitsiyalarda detalni qisish, yechish, supportlarni uzatish va qaytarishlar kiradi. Agar salt yurishlarning vaqti tx=16 sek ni tashkil qilsa, unda ishchi tsiklining vaqti tr = 25 sek da quyidagicha bo’ladi: T = ti+ ts = 25+16 = 41c = 0,72 min Ishchi tsiklning ish unumdorligini quyidagicha topish mumkin: Qy = 1(tr+tx) tsiklning ish unumdorligi real konstruktiv liniyani to’xtovsiz ishlashda erishiladi. Texnologik mashina va avtomatik liniyani (agar tx =0 bo’lganda) tsiklning ish unumdorligi texnologik ish unumdorligiga teng bo’ladi, boshqa hollarda esa quyidagi formuladan topiladi: Q t t K t K K t K p x x x  1 1 1  bu  ko’rsatkich ish unumdorligi koeffitsienti bo’lib, u to’xtovsiz ishlashda  = 0,8 ga teng bo’ladi, bu degani ishchi tsiklida 50% ni tashkil qiladi. Salt yurishlar esa 20%ni, shunga bog’liq holda texnologik jaraѐnlar 80%gacha tashkil etilgan. Mqanchalik uzlukchizlik darajasi katta bo’lsa, shunchalik jihozlar va mexanizmlarni konstruktsiyalash yuqori bo’ladi. AMALIY MASHG‘ULOT № 6 SANOAT ROBOTLARI YORDAMIDA TASHISH-YUKLASH OPERATSIYALARINI AVTOMATLASHTIRISH.Nazariy qism Avtomatlashtirishdan to‗plangan tajriba, sonli programma yordamida boshqarish sistemalarining yuzaga kelishi tubdan yangi qurilmalar-robotlar deb ataluvchi, odamga o‗xshab ishlaydigan mashinalar yaratilishiga imkoniyat yaratdi. Hozirgi paytda robotlar zagotovkalar va tayyor detallarni qo‗yish hamda olish, ortish hamda tushirish, yig‗ish, payvandlash jihozlarni ishga tushirish va to‗xtatish kabi ishlarni bajaradi. Avtomatlashtirishning bu vositalari qurilmalarning aloxida klassiga ajratilgan bo‗lib, ―sanoat robotlar‖ deb nom olgan.Ko‗pgina mamlakatlarda sanoat robotlar ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan korxonalar tashkil etilgan.Shubha yo‗qki, yaqin yillar ichida sanoat robotlari ishlab chiqarishning ko‗paytirilishi ularga nisbatan o‗sib borayotgan ehtiyojni qondirishga imkon beradi. Sanoat robotlari ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi robotlarning tannarxi va narxini kamaytiradi, bu esa sanoat robotlarining joriy qilinishi va qo‗llanilishi soxalarini kengaytirish uchun juda zarurdir. Sanoat robotlari- dastur yordamida boshqariladigan qurilma bo‗lib, buyum tayyorlash jarayonida yordamchi (detalni o‗rnatish, olish ortish, tushirish) va asosiy (yig‗ish, payvandalash, kavsharlash, bo‗yash) texnologik operatsiyalarini insonga o‗xshab, biroq avtomatik tarzda bajaradi. Sanoat robotlarining hammasida ―qo‗l‖ (manipulyator deb ataladi), ishlov beriladigan narsa yoki ishlov berish vositalirni ushaluvchi va uzatuvchi mexanizm bor. Uch turdagi robotlar mavjud: qat‘iy dastur bilan ishlaydigan robotlar; odam (operator) boshqariladigan robotlar; sun‘iy intellektli robotlar. Robotlarning birinchi turi aniq bir, masalan, yordamchi operatsiyani (jixozni yuklash, detalni olish) bajarish uchun qurilmaga kiritilgan komondalarni aniq bajaradi.Agar, masalan stanokkacha bo‗lgan masofa o‗zgartirilsa, dasturni o‗zgartirish va robotni qayta ―O‗qitish‖ zarur bo‗ladi. 3.1-rasm.Zagotovkalarni avtomatik uzatish sistemasi Robotlarning ikkinchi turi komondalarni operatordan (masalan, radioaktiv moddalar bilan bog‗liq bo‗lgan operatsiyalarni bajarishda) oladi.Robot komandalarni insondan biotoklar yordamida oladi (bioximik robotlar).Lunoxod bioximik robotga misol bo‗la oladi.Robotlarning uchinchi turi sun‘iy intellektli robotlar yoki integral robotlardir, ular katta dasturlar majmuiga ega bo‗lgan EHM bilan jihozlanadi. Bu qurilmalar atrof-muhit (tempuratura, masofa, relef shakl) haqidagi ma‘lumotni qabul qilib, uni qurilmadagi dasturlar majmuiga mavofiq qayta ishlaydi va tegishli qarorga keladi. Ishlab chiqarish jarayonlarida robotlardan foydalanish insonni og‗ir, zerikarli, hayot uchun xavfli bo‗lgan ishlardan ozod qilishga imkon beradi. Robotlardan foydalanishining iqtisodiy samaradorligi qurilmaning unumdorligi va ishlash muddat bilan baholanadi. Sanoat robotlariga quyidagi talablar qo‗yiladi: ular yuqori darajada harakatchan, yangi programmaga tez qayta sozlanadigan, universal bo‗lishi, uzoq vaqt xizmat qilishi va ishonchli ishlashi lozim. Manipulyatorlar soatiga 200dan 1000 ta gacha harakat qiladi. Universallik darajasiga ko‘ra robotlar uch gruppa klassifikatsiyalanadi: qat‘iy aniq operatsiyalarni bajaradigan, masalan, buyumni o‗rnatadigan va oladigan maxsus robotlar: u yoki bu jarayonni, masalan yig‗ish ishlarini bajarishga ixtisoslashtirilgan robotlar: tezda qayta sozlanadigan universal robotlar. Eng sodda programma qurilmasi maxsus robotlarga o‗rnatilgan. Robotlar manipulyatori boshliqda harakatlanadi va o‗zining eng chekka nuqtasi bilan robotning ish zonasi deb ataladigan zonani chizadi. Agar ―qo‗l‖ koordinatalarning ikki o‗qi bo‗ylab harakatlanib geometrik figura – silindrni chizsa, u holda robot koordinatalarning silindrik sistemasida ishlayapti deyiladi.Agar bu figura shar shaklida bo‗lsa, u holda robot koordinatalarning sferik sistemasida ishlayapti deyiladi.Robotlar, odatda, bir nechta erkinlik darajasiga ega bo‗ladi.Harakatning erkinlik darajasi deganda robotning o‗zining yoki funksional elementlarining bo‗shliqda surila olish imkoniyatini tushunamiz.Sanoat roboti. Robot odatda quyidagi asosiy elementlar: manipulyator, boshqarish sistemasi, harakatlantirish vositalaridan tashkil topadi. Inson qo‗llari kabi manipulyatorlarning ham harakatchanlik darajasi (erkinligi) ko‗p (ikkitadan o‗n ikkitagacha).Binobarin, robotlar ijrochi qo‗llarining kinematik sxemalari ko‗p variantda bo‗lishi mumkin.Manipulyatorning barcha harakatchanlik darajalari boshqariladigan bo‗lishi lozim.Robotning qo‗li bo‗yicha xarakatchanlik darajasining taqsimlanishidagi farqdan tashqari, uning alohida zvenolari geometrik o‗lchamlarining nisbati oraisdagi farq ham katta ahamiyatga ega.Robotlarni loyihalashda qamrovchi mexanizmlarga (qamrag‗ichlarga) katta ahamiyat beriladi.Odatda, har xil shakilli zagotovkalar uchun qamragichlarning almashma konstruksiyalari ishlatiladi. Qamrovchi mexanizm buyumning shakli va massasiga qarab tanlanadi. Qamragich detalni shikastlamasdan ushlashi lozim. Murakkab shakldagi shisha buyumlar va list materiallar bilan ishlayotganda so‗rg‗ichli vakuumli qamragichlar ishlatiladi. So‗rg‗ichlar detalning yassi yuzasiga qo‗yilganda so‗rg‗ichlar ostidagi havoni vakuum - nasos haydab chiqaradi va detal, masalan, stanokka ko‗chib o‗tadi. Bu yerda l=30 mm, S=15 mm, Q=50 mpa .2 Q l c R  R 50 25mm 30 30 15 1  R 50 25mm 30 15 1  ; 1 Q l l c R  Katta massali magnit materiallari uchun elektromagnitli qamragichlardan foydalaniladi. Elektromagnitlarning yuza birligiga to‗g‗ri keladigan tortish kuchining kattaligi, tezda ishga tushishi va konstruksiyasining oddiyligi ushbu qamragichlarning afzalligi hisoblanadi. Juda mo‗rt materialardan tayyolangan zagotovkalar uchun masalan, polimer plyonkalar yoki rezinadan ishlanib, ichiga havo puflanadigan qopchalari bo‗lgan qamragich yaratilgan. Zagotovka bo‗shlig‗i ichiga joylagtirilgan qopchaga havo berilganda u zagotovka shakliga kiradi va zagotovka jihozga o‗rnashib qoladi. AMALIY MASHG‘ULOT №7 AVTOMATIK LINIYALAR.ULARNING TARKIBI VA O`RNATILISHI XAMDA SINFLARGA BO`LINISHI.Nazariy qism. Avtomatik liniya – bu buyumlarni tashish, taqsimlash va ularning oqimini birlashtirish, yo‗nalishini o‗zgartirish, chiqindilarni chiqarib tashlash uchun mo‗ljallangan avtomatik mexanizm va qurilmlar bilan birlashirilgan texnologik ketma-ketlikda joylashtirilgan avtomat mashinalar sistemasidir. Qo`laniladigan jixoz xarakteriga qarab avtomatik liniyalar turli ko`rinishda bo`lishi mumkin: -bir tipdagi va turli tipdpgi dastgoxlardan tashkil topgan universal dastgoxlar liniyasi; -faqat maxsus yoki maxsus va universal dastgoxlardan tashkil topgan maxsus dastgoxlar liniyasi; -korpus detallariga (avtomobil dvigatellari uchun silindrlar bloki va kallagi, uzatmalar qutisi va boshqalar) ishlov berish uchun mo`ljallangan agregatli dastgoxlar liniyasi; -avtomatik liniyadan iborat bo`lgan, bitta dastgox ko`rinishida bajarilgan, ma‘lum bir detalga ishlov berishning qator ketma-ket operatsiyalarini bajaruvchi dastgox-kombaynlar; -detalni tayyorlash to`liq sikliga ega bo`lgan ishlab chiqarish avtomatik liniyalari va termik ishlov beruvchi agregatlar, nazorat qiluvchi va saralovchi qurilmalar, bo`yash va qadoqlash moslamalari kiradi (porshenlar, porshen xalqalari, porshen barmoqlari va boshqalarni tayyorlovchi avtomatik korxonalar). AL lar ishlov berilayotgan detallarni stanoklar orasida tashilish sxemasiga qarab ular bikr (qat’iy) va (moslashuvchan) egiluvchan bog‘lanish liniyalarga bo‗linadilar. Bikr transport bog‘lanishli liniyalarda detallarning stanokdan stanokka o‗tishi butun zanjir bo‗yicha bir vaqtda amalga oshadi, ya‘ni xamma stanoklar ishi bilan tashuvchi tizim ishi orasida bikr (qat‘iy) o‗zaro bog‗lanish mavjud. Egiluvchan (moslashuvchan) transport bog‘lanishli AL larda ayrim stanoklarning ish sikli o‗zora bog‗lanmagan. Bu AL da operatsiyalar orasida detallarni to‗plash uchun to‗plagich (bunker, magazin)lar ko‗zda tutiladi. AL lar tipaviy detallar uchun qayta sozlanishi mumkin bo`lgan ko`p nomenklaturali bo`lishi mumkin, bunday AL lar silindrik tishli gildiraklar, shlitsali va pog`onali vallar uchun mo`ljallangan. Yalpi ishlab chiqarishda maxsus bir buyum uchun mo`ljallangan AL ishlatilishi mumkin. 7.1-rasm: Avtomatik liniyalar strukturaviy sxemalari. a) ketma–ket ishlaydigan, bir oqimli b) ketma-ket ishlaydigan ko`p oqimli. Al lar bir oqimi ketma – ket ishlaydigan, bir oqimli parallel ishlaydigan, ko`p oqimli, aralash kompanovkalarga ega bo`ladi. Avtomat liniyalarda unumdorlikni oshirish pozitsiyalararo tashish, fiksatsiya qilish uchun sarflangan yordamchi vaqtlarni kamaytirish yo`lini qo`llashga olib keldi.Natijada rotorli avtomat liniyalar ixtiro qilindi.Bunday liniyalarda detalga texnologik (ishchi) rotorlarda aylanayotgan vaqtda birdaniga ishlov beriladi. Transport (tashishi) rotorlari bir (texnologik) ishchi rotorlar ikkinchi ishchi rotorga xom ashyoni uzatish vaqtiga teng bo`lib, maksimal darajada qisqaradi. Detallarga mexanik ishlov berish uchun avtomatik liniyalar tarkibiga quyidagi jixoz va uskunalar: 1) texnologik operatsiyalarni bajarish uchun metall kesuvchi dastgoxlar, avtomatlar va agregatlar; 2) detalga ishlov beriladigan xolatda ishchi pozitsiyada tayyorlanadigan detalni diksatsiyalash va qisish uchun mexanizmlar; 3) detalni dastgoxdan dastgoxga tashish uchun va moslama-yo`ldoshlarni tushirish joyiga qaytarish uchun moslama; 4) agar ishlov berish xarakteri talab qilsa,detalni burish uchun mexanizmlar; 5) detalni yuklovchi qurilma va detallarni to`plash uchun va liniyaning navbatdagi uchastkalarini ta‘minlovchi qurilmalar (magazinlar, bunkerlar); 6) qirindini olib ketuvchi uskuna; 7) detallarni nazoratdan o`tkazish va saralash uchun qurilma va apparaturalar; 8) boshqarish apparaturasi. Dastgox tipini tanlashda va sonini aniqlashda ko`p asbobli va ko`p pozitsiyali dastgoxlarni, ko`p keskichli yarim avtomat va avtomatlarni qo`llash yo`li bilan imkoni boricha kam sondagi jixozlardan foydalanishga xarakat qilish kerak. Avtomatik liniyalarda bitta, ikkita va undan xam ko`p bir xil detallarga bir vaqtda ikki va uch tomonlama ishlov berish uchun kuchli ko`p shpindelli kallakli agregatli dastgoxlarni qo`llash zarur. Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish yo‗nalishlaridan biri detallarga avtomat liniyalarda ishlov berish xisoblanadi. Detallarga avtomatik liniyalarda ishlov berish texnologiyalarini tuzishda shu liniyada ishlatiladigan asosiy dastgoxlar (avtomatlar, yarim avtomatlar) zagotovkalarni yuklash-tashish qurilmalalari, qirindilarni yig‗ishtirib olish mexanizmlari va boshqalarni to‗g‗ri tanlash muxim axamiyatga ega. Bundan tashqari detallarni o‗lchamlari va boshqa parametrlarni nazorat qilish tizimlarini tashkil etish muxim axamiyatga ega. Demak, ishlab chiqarilayotgan texnologiyalarda detalga to‗liq avtomat ravishda ishlov berish va nazorat qilinishni ta‘minlash zarur. Shuningdek detalga ishlov berishda operatsiya va o‗tishlarni diferensiyalash va konsentratsiyalash usullaridan foydalanish darkor. 7.2-rasm. Dastgoh konveyrli avtomatik liniya qismi 1-tashgich; 2-zagotovka; 3-rolikli konveyr; 4-uzgich; 5-yuklash pozitsiyasi; 6- buriluvchi metal sterjen; 7-10-qisqich; 12-13 – dastgoh. HAR XIL STRUKTURAVIY VARIANTLARDA ISH UNUMDORLIGI. Agar hamma dastgohlar ish jarayoniga qarab har xil ishonchlilikka ega bo‗lsa, unda har bir dastgohning ish jarayonida to‗xtab qolishlari q marta kamayadi. Bir-biriga boog‗lanmagan avtomatik liniyalarda bu hol yuz bermaydi. Bunda Etn=tni  q kelib chiqadi. Qat‘iy aloqadagi avtomatik liniyaning ish unumdorligi quyidagi formula bilan topiladi: Q = 1(tr+tx+tn  q) bu yerda: tni - liniya da joylashtirilgan bitta dastgoh uchun o‗rtacha yo‗qotish; tr - sikldagi ishlov berish vaqti; tx - sikldagi salt yurishlar vaqti. Berilgan avtomatik liniyaning texnik qo‗llanilish vaqti koeffitsienti, bikr boshqaruvli liniyalarda quyidagicha bo‗ladi: al = 1 1 1 1 1  1  (t / ) /  n T t ni q T B q bu yerda: B = tni / T -bitta dastgoh uchun o‗rtacha yo‗qotish Qo‗llanilish koeffitsienti orqali topilgan bikr boshqariladigan liniya ish unumdorligi. Q = (1 / T)al =(1/T)1/(1+Bq) Avtomatik liniyalarning uchustkalarga ajratilishi va ular orasiga to‗plagichlar o‗rnatilishi, alohida ishlovchi mexanizmlar va moslarnalarning ishdan chiqqan paytda ishning to‗xtab qolishi darajasini ma‘lum darajada pasaytiradi. Shunday qilib, liniyani 3 ta uchastkaga bo‗lish mumkin.Misol uchun bitta uchustkadagi dastgohning nosozligi faqatgina o‗sha uchuastkani ishini to‗xtatadi, qolganlari ishlayveradi.Biroq bunday konpensatsiyalash faqatgina to‗plagichlarni umuman to‗lmasligi bilan bog‗liq bo‗ladi, bu esa faqatgina teoretik usulda mavjud emas.Shuning uchun real mavjud sharoitlarda har bir uchastka nafaqat xususiy to‗xtashlar, balki kompensatsiyalanmalardan uzilishlar orqali ifodalanadi. Bunda = 1 1 (B  q / ny)w bu yerda w- sikldan tashqari yo‗qotishlar o‗sish koeffitsienti (w>1). 7.3 –rasm. Ko‘p bo‘limli avtomatlashtirilgan liniya hisobiy sxemasi. 1,2 - uchastkalar nomeribunday hollarda bq/ny - ishlab chiqaruvchi uchastka yo‗qotishlarini ifodalaydi. Bu esa zagotovkalarni yetishmasligi kelib chiqadi. Qo‗shimcha analitik yo‗qotishlar uchastkalar orasida joylashtirilish yo‗qotishlar bilan ifodalashi mumkin i .masalan: 21 = 0,2 katttalik birinchi va ikkinchi uchastkalar to‗plagich uchastkani 80% yo‗qotishlari bartaraf etiladi. 20% yo‗qotishlar esa birinchi uchastkaga uzatiladi (to‗lib qolishi yoki bo‗shab qolishi natijasida). Uchastkalar orasidagi joylashish yo‗qotishlari 2 ta faktorga bog‗liq bo‗ladi (0<31>41 Yo‗qotishlar kattaligi koeffitsienti w - alohida uchastka yo‗qotishlari orqali quyidagicha ifodalanadi: W = 1+21+31+41+ ...+ ni. Kengaytirilgan hisob-kitoblarda w = 1,151,25 qilib olish mumkin.
Respublikamizda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda ish- lab chiqarish unumdorligining tez va to‘xtovsiz o‘sishi asosiy hal qiluvchi o‘rin egallaydi. Bunday o‘sishning bosh omil- laridan bin ishlab chiqarishni avtomatlashtirish hamda to‘liq mexanizatsiyalashtirish bo‘lib, bu bugungi kunda davlatimiz iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishidir.
To‘liq mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish de- ganda shunday ishlab chiqarish jarayoni tushuniladiki, unda barcha operatsiyalar mashina va mexanizmlar yordamida bajarilib, ulami boshqarish esa, odamning bevosita ishtirokisiz ishlaydigan maxsus qurilmalar - avtomatlar zimmasiga yuklanadi.
Agar ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish jismoniy mehnatni yengillashtirsa, avtomatlashtirish ishchini mashina va mexanizmlami boshqarishdan ozod qiladi. Shu bilan bir qatorda avtomatlashtirish bevosita mehnat unumdorligini va mahsulot sifatini, mehnat xavfsizligi va ishlab chiqarish madaniyatini oshishiga olib keladi. Ammo avtomatlashtirish vositalarining narxi, ulami sozlash va rostlash uchun sarf- lanadigan xarajatlar ko‘p hollarda deyarli yuqori bo‘ladi. Shuning uchun ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish faqat iqtisodiy barqaror sharoitlarda hamda odamlami og‘ir va zararli mehnatdan ozod qilish maqsadlarida qo‘llanilishi kerak. Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish bu barcha qo‘l bilan bajariladigan ishlami mexanizatsiyalashtirish hisoblanib, shuningdek, nazorat o‘lchov asboblarini keng qo‘llash demakdir.
Sanoatning barcha tarmoqlari ishlab chiqarish jarayonla- rini nazorat o‘lchov asboblari bilan ta’minlash, texnologik jarayonlaming borishi to‘g‘risida axborot
olishga, ularga o‘zgartirishlar kiritish hamda olinadigan natijalami yaxshi- lashga imkon yaratadi.
Ta’lim sistemasini tubdan o‘zgartirish, Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ko‘zda tutilgan vazifalami amalga oshirish maqsadida «Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish» fanidan tayyorlangan o‘quv qo‘llanmasi kasb-hunar kollejlari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, bundan ishlab chiqarishda faoli- yat ko‘rsatayotgan muhandislar, oliy o‘quv yurtlari talabalari foydalanishlari mumkin.
Mualliflar tomonidan tayyorlanib, nashrga berilgan «Av- tomatika asoslari» o‘quv qo‘llanmasida sistemani tashkil etuvchi o‘lchov asboblari, o‘lchov o‘zgartgichlari, ikkilamchi asboblar, relelar, kuchaytirgichlar to‘g‘risida to‘liq ma’lumot berilganligi bois «Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomat¬lashtirish» o‘quv qo‘llanmasida ular takrorlanmadi.
0‘quv qo‘llanmaning shakllanishida o‘zlarining qimmatli maslahatlarini bergan Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoati instituti «Texnologik mashinalar, jihozlar va ishlab chiqa- rishni avtomatlashtirish» kafedrasi jamoasiga hamda kafedra mudiri texnika fanlari doktori, professor O.F.Safarovga mual¬liflar o‘z minnatdorchiliklarini bildiradilar.
Ishlab chiqarish jarayonlarining ish unumdorligi va mahsulot sifatini oshirish yo‘llaridan biri elektron hisoblash mashinalari, robot va kompyuter texnikasi bilan jihozlangan ishlab chiqarishni avtomatlashtirishdir. Xalq xo‘jaligining asosiy tarmoqlarida, jumladan oziq-ovqat hamda kimyo sanoatida alohida mashina, agregat mexanizmlami avto- matlashtirishdan sex, texnologik bo‘lim va zavodlami to‘- liq avtomatlashtirishga o‘tilayapti. Natijada texnologik jarayonlamingboshqarishni avtomatlashtirilgan sistemalari (TJABS), korxonalaming boshqarishni avtomatlashtirilgan sistemalari (KABS) hamda to‘liq tarmoqlami boshqarish- ning avtomatlashtirilgan sistemalari (TTBAS) yaratilmoqda.Ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarishda odam qo‘l meh- natini maxsus avtomatik qurilmalar ishi bilan almashtirish jarayoniga avtomatlashtirish deyiladi.
Berilgan xomashyo yoki yarim fabrikatdan tayyor mahsu¬lot olish uchun yo‘naltirilgan ta’sirlar to‘plamiga ishlab chiqarish jarayoni deyiladi. Har qanday ishlab chiqarish ja- rayonini quyidagi asosiy elementlarga ajratish mumkin:
1. Oddiy ishchi jarayonlar.
2. Boshqarish operatsiyalari.
3. Nazorat operatsiyalari.
Oddiy ishchi jarayonlari quyidagilardan iborat:
a) sof ishchi jarayonlar;
b) o‘matish operatsiyalari;
d) transport operatsiyalari;
e) xizmat ko‘rsatish operatsiyalari.
Masalan, non ishlab chiqarish jarayoni sof ishchi ja- rayoni bo‘lib, xamimi bo‘lish apparatida xamir zuvalalarini olish hisoblanadi. Bu yerda o‘matish operatsiyasida apparat- ning ma’lum tur yarim fabrikat olish uchun ishchi organla- rini o'matish tushunilsa, transport operatsiyasida esa xamir zuvalalarini keyingi apparatga (masalan, xamir maydalash apparatiga) transporter orqali uzatish tushuniladi, xizmat ko‘rsatish operatsiyasida esa mashinani o‘z vaqtida tozalash yoki yog‘lash zarur.
Boshqarish operatsiyasi ikki turga bo‘linadi:
a) jarayonni normal boshqarish;
b) mashina va mexanizmlami berilgan talablami bajarish uchun tuzatish yoki moslash bilan bog‘liq o‘matish ope- ratsiyalari.
Nazorat operatsiyasi quyidagilardan tuzilgan:
a) jarayon natijalarini berilgan talab bilan muvofiqligini tekshirish;
b) jarayon borishini berilgan talabdan o‘zgargan vaqtda (jarayon kattaliklarini normal qiymatdan o'zgargan vaqtda yoki avariya holatlarida) himoyalash operatsiyasi.
Ishlab chiqarish jarayonlarini yaxshi olib borish uchun nazorat hamda boshqarish operatsiyalari bir-biri bilan bog‘liq olib borilishi zarur.Chunki nazorat operatsiyasini natijalari asosida boshqarish operatsiyalari yaratiladi. Ishlab chiqa- rishning borishida odamning ishtiroki jarayon borishini nazorat o‘lchov asboblari yordamida kuzatish hamda mashi¬na va mexanizmlar ishini boshqarishdan iboratdir.
Avtomatlashtirish iyerarxik strukturaga ko‘ra 3 bosqichda olib boriladi:
1- bosqich. Xususiy avtomatlashtirish.
2- bosqich. Kompleks avtomatlashtirish.
3- bosqich. To‘liq avtomatlashtirish.
Xususiy avtomatlashtiri shda bir-biriga bog‘liq bo'lmagan asosiy ishlab chiqarish jarayonlari avtomatlash- tiriladi.Bunda alohida agregat, apparat yoki texnologik qu- rilmalar alohida-alohida avtomatlashtiriladi.
Kompleks avtomatlashtirisha bir-birigabog‘liq bo'lgan asosiy ishlab chiqarish jarayonlari avtomatlashti¬riladi. Alohida sexlar, texnologik bo‘lim va texnologik tizim- larini avtomatlashtirish kompleks avtomatlashtirishning maz- muni bo‘lib hisoblanadi.
To‘liq avtomatlashtirishda esa bir-biriga bog‘- liq asosiy va yordamchi ishlab chiqarish jarayonlari avto¬matlashtiriladi. Bunda ishlab chiqarish korxonasi to‘liqli- gicha avtomatlashtiriladi (zavod-avtomat, sex-avtomat, res- toran-avtomat va hokazolar).
Avtomatik boshqarish nazariyasining asosiy tushunchalari
Ilmiy-texnika taraqqiyotining samaradorligini oshirish yo'llaridan biri ishlab chiqarishni avtomatlashtirishdir.
Yangi mahsulot (buyum) tayyorlash uchun yo'nalgan ish¬lab chiqarish jihozlari kompleksi moddiy va energetik oqim- lar xomashyo yoki yarim tayyor mahsulotga ishlov berish va qayta ishlash usullarining vaqt bo‘yicha ketma-ket al- mashishiga texnol ogik jar ay on deb ataladi.
Ishlab chiqarish jarayonlarini to‘g‘ri kechishi yoki opti¬mal olib borilishi uchun sistemani boshqarish algoritmi- ga muvofiq ularga aniq ta’sirlar yuborilishi talab qilinadi. Berilgan funksionallash algoritmini bajarish uchun bosh- qariladigan obyektga tashqaridan beriladigan ta’sirlar xa- rakterini aniqlaydigan yozuvlar to‘plamiga boshqarish algoritmi deyiladi.
Biror bir qurilmada (boshqariladigan obyektda) yoki sistemada ishlab chiqarish jarayoni to‘g‘ri bajarilishini ta’minlaydigan yozuvlar to'plamga funksionallash algoritmi deyiladi.
Har bir sistemada boshqaruvchi va boshqariladigan aso-siy qismlar bo‘lib, ular o'rtasida to‘g‘ri va teskari bog‘lanish- lar mavjud.
Kibernetika - boshqarish maqsadida qabul qilish, saqlash va qayta ishlash qobiliyatiga ega bo‘lgan har qan- day tabiatli sistemani o‘rganadigan fan. Uning predmeti esa boshqarish qonunlarini o'rganishdir.
Kimyo-fizikaviy jarayonlar va ulami ishlash uchun ke- rak bo‘lgan qurilmalar to‘plamiga si stem a deyiladi.
Sanoatda sistema texnologik jarayon, agregat, mashina, apparat, qurilma, ishlab chiqarishni nazorat va boshqarish qurilmalarini o‘z ichiga oladi. Har qanday ishlab chiqa¬rish jarayonini avtomatik boshqarish sistemasi bir-biri bilan uzviy bog‘langan qismlardan iborat: Texnologik boshqarish obyekti (TBO) va boshqarish qurilmasi (BQ).
Avtomatik sistemalami kichik va katta sistemalargabo‘lish mumkin. Kichik sistemalar ishlab chiqarish jarayoni xossalari bilan aniqlanib, u bilan chegaralanadi. Katta sistemalar esa kichik sistemalardan son va sifat jihatidan farq qilib, kichik sistemalar to‘plamidan iboratdir.
Hozirgi zamon hisoblash texnikasi va avtomatik qurilma- laming rivojlanishi natijasida texnologik jarayonlarda avto¬matlashtirilgan boshqarish sistemalari TJABS ni qo‘llash talab qilinmoqda.
Texnologik boshqarish obyekti (TBO) - texnologik jihoz va unda ishlab chiqarish jarayoni reglamentiga muvofiq ra- vishda kechadigan texnologik jarayonlar to‘plamidir. TBO ga quyidagilar kiradi:
1. Texnologik agregat va qurilma (qurilmalar guruhi).
2. Sexlar yoki texnologik maydonlar.
3. Ishlab chiqarish majmuasi.
Qabul qilingan boshqarish kriteriyasiga muvofiq tex-nologik jarayonlami boshqarish uchun qo‘llaniladigan qu-rilma texnologik jarayon avtomatlashtirilgan boshqarish sistemasi (TJABS) deyiladi.TJABS boshqarish kriteriysi boshqarish ta’siri natijasida texnologik obyektning sifatini sonli aniqlaydigan nisbatdir. (Masalan, mahsulot tannarxi, ish unumdorligi, sifat yoki chiqariladigan mahsulotning texnik ko‘rsatkichlari).
1. 1.