Sodiqova umidaxonning

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI


FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI


Fizika-matematika fakulteti
Xayot faoliyati xavfsizligi kafedrasi
Mehnat ta‘limi yo‘nalishi
18.15 guruh talabasi
SODIQOVA UMIDAXONNING
Texnologiya va dizayn fanidan
" Ishlab chiqarishni avtomatlashtirish" mavzusida tayyorlagan


KURS ISHI

2020 yil

T/r	Mavzu rejasi (mundarija)	Bet
	Kirish ........................................................................................................	3-6
	Avtomatlashtirishga bo’lgan ehtiyoj va uning kelib chiqish sabablari	6-9
	Avtomatik boshqarish nazariyasi
		9-24
	Avtomatlashtirilganjihozlarningmoslanuvchanligivaiqtisodiysamaradorligi.	24-47
	Foydalanilganadabiyotlarro’yxati......................................................	24

Kirish

Insoniyattakomillashaborgansario’ziningishinidoimiyravishda yengillashtiribborganholda, unisun’iyintellektzimmasigayuklamoqda. Ishlabchiqarishnirobotlashtirishbirqatorkasblardanvozkechishimkoniniberdi, masalan, o’tganasrdatelefonistqizlarikkiabonentnio’zaroulabberganbo’lsa,telefonaloqaxizmatibugungikundafaqatelektronikaorqaliko’rsatilmoqda. Hozirdataraqqiyotyanadaildamlabketdivaodamzotturlimexanikamaliyotlarnibajaraoladiganhaqiqiysun’iymashinalar – robotlarniyarataboshladi.

Ushbujarayoninsonquvvatisanoatmiqyosidarobotlashtirilgantizimlarbilanalmashtirilayotganpaytda, ishlabchiqarishgaavtomatlashtirishkomponentlaridanbirisifatidaqarashlozim. Ko’pinchayirikkorxonalar, butunkompleksningishigaijobiyta’sirko’rsatishimumkinbo’lganuniversalrobotlardanfoydalanishgaharakatqiladilar. Ularningasosiyafzalliklarishundaki, ularistalganvaqtdamutlaqoboshqaanjomvabuyumlarniishlabchiqarishuchunqaytamoslashtirilishimumkin, buninguchunuskunagaboshqadasturnikiritishkifoyaqiladi. Bukabirobototexnikadanfoydalanishhisobigaaksariyatkorxonalarsezilarlidarajadaiqtisodqilishgaerishmoqdalar. Ishlabchiqarishnirobotlashtirishjarayoniturlianjomlargaishlovberishbilanshug’ullanuvchikorxonalardakattaahamiyatgaega. Bu yerdamahsulotning 50% kichikpartiyalardaishlabchiqariladivaagarsanoatkorxonalaridarobotlarbo’lmasa, uholdaushbuanjomlarniishlabchiqarishgaishkunining 5 foizigayaqinvaqtsarflanadi. Qolganvaqtuskunalarniqaytasozlashvamoslashtirishga, anjomlarnivaasboblarnialmashtirishgaketadi.
Ishlabchiqarishningbutarzdafaoliyatyuritishihechqaysikorxonaganafkeltirmaydi, chunkiularningharqaysisiningmaqsadiishlabchiqarishhajmlariniko’paytirishhisoblanadi. Buyumvaanjomlarniishlabchiqarishjarayonlariniavtomatlashtirishdagiyanabirijobiysamara – robotlarxomashyovamateriallarninganchaginamiqdorinitejashgaimkonberadi, biroqbu yerdabarchasiishjarayoninito’g’ritashkilqilishgabog’liqbo’ladi.
Sanoatsohasida “sanoatroboti” deganiboramavjud, ushbuiboraostidamuayyanmiqdordagifunktsiyalarnibajaraoladiganva 5 yokiundanko’pdasturlarbo’yichaishlayoladiganmaxsususkunatushuniladi.Robotningasosiyvazifasi – уу уу у2 у7 ей ÷ у ц к 2с8аа22вва8пм8к577еа’yilganаш8masalalarnibajarish, ya’ni: asbob-uskunalar, anjomvabuyumlar, qo’shimchamateriallarbilantegishlimanipulyatsiyalarniamalgaoshirish. Tajribalimutaxassislarbukabitexnikaningkamidauchavlodimavjudliginita’kidlashmoqda.
Birinchiavlodga, topshirilgandasturningo’zinibajaraoladigandasturlashtiriladiganrobotlarkiradi.Ikkinchisiga – sensorlargaegavaularningyordamidaatrofdagimuhitdanma’lumotlarniolish, tahlilqilishvazaruratbo’lgandao’zvazifalarivaishlashigategishlio’zgartirishlarniqo’sha oladiganmoslashuvchanrobotlarkiradi.
Uchinchiavlodningaksariyatiesaintellektualrobotlardantashkiltopgan, ularatrof-muhitdagiob’ektlarnifarqlayoladivamuayyanharakatlarnimustaqilamalgaoshiraoladi.
Odatda, gapishlabchiqarishnirobotlashtirishhaqidaketganida, ushbug’oyatashabbuskoribo’lmishkompaniyadanengzamonaviytexnikaxaridqilinishikutiladi.Sanoatrobotlari, shuningdekularningbevositafunktsionaligategishliligibo’yichahamajratiladi.Ulardanba’zilari, mahsulottayyorlashbo’yichavazifalarnibajaradi, boshqalariesa – anjomvabuyumlarniko’tarish, yuklashvatashishbo’yichaishlarniamalgaoshiradi, uchinchilari – asosiyishlabchiqarishuskunasigaxizmatko’rsatadivah. Robototexnikaba’ziholatlardayordamchifunktsiyalarnihambajarishimumkin, xususan, xonalarnitozalashbilanmashg’ulbo’lishimumkin. Sanoatgajalbqilinganbarcharobotlarrobotlashtirilgantexnologikkomplekslarningasosibo’lib hisoblanadi. Ulartexnikaningjamlanmasihisoblanadivako’pinchamiqyosjihatdanyirikroqamaliyotlarnibajarishuchunqo’llaniladi – buyumniushlash, favquloddavaziyatlardagivazifalarnibajarish (masalan, suvostida), o’zarobog’liqishlabchiqarishjarayonlariningkechishito’g’risidagima’lumotlarnitaqdimqilishvah.
Ishlabchiqarishnirobotlashtirishmahsulotlarniishlabchiqarishvajoydan-joygako’chirishdafoydalaniladiganinsonresurslariningo’rninibosishizarur. Ko’pinchaishlatilayotganmexanizmlaroldiga, ularbirkundabirnechamartabajaradiganoddiyvazifalarqo’yiladi. Mahsulotlarnio’rash, yuklashvakorxonaningturlihududlario’rtasidatashib yetkazishkabiishlardarobotlarjudazarur. Buyumvaanjomlarniishlabchiqishdahozirchaqiyinchiliklarkuzatilmoqda, chunkifaqato’taqimmatturadigantexnikachizmalarbo’yichabuyumlarnianiqishlabchiqishimumkin, undanfoydalanishesa, hozirchaaksariyatkorxonalaruchuniqtisodiyjihatdanbefoydahisoblanibkelmoqda.
Agaravvalroqishlabchiqarishnirobotlashtirishqaerdamuvaffaqiyatlijoriyqilinganligihaqidaso’zyuritadiganbo’lsak, bungamisolqilib, payvandlash, kesishvaqirqishhamdanazoratsinovlarinio’tkazishbilanshug’ullanuvchikorxonalarnimisolqilibkeltirishimizmumkin. Robotlardanshuningdek, oddiyyig’im-terimamaliyotlarinibajarishdahamfoydalaniladi, murakkabroqjarayonlaresahaligachainsonlartomonidanbajaribkelinmoqda, chunkiularqo’shimchamanipulyatsiyalarnitalabetadi.Ishlabchiqarishningasosiyvazifasi –birnechamartadantakrorlanadiganoddiyjarayonlarnitexnikaixtiyorigatopshirish.Buniamalgaoshirishningimkonimavjudbo’lganjoylardarobotlartez-tezsotibolinadivauzoqvaqtdavomidaxizmatqiladi.
Yirikkorxonalarningegalariishlabchiqarishnirobotlashtirishgaijobiyqarashadi, ularushbujarayonningafzalliklarivakamchiliklarinipuxtao’rganadilar, chunkibuto’g’ridan-to’g’rifoydagata’sirko’rsatadi. Robototexnikadanfoydalanishningafzalliklarihaqidaso’zyuritadiganbo’lsak, birinchinavbatdamahsuldorlikhaqidagapiribo’tishlozim.Robototexnikasimavjudbo’lgankompaniya, shubhasizbittaustunlikkaegabo’ladi – uningtsexlariuzluksizholatdako’psoatlardavomidaishlayoladi.Ishlabchiqarishningavtomatlashtirilishito’g’ritashkilqilinganholdaharoydaishlabchiqariladiganmahsulotningmiqdorianchaginako’payadi. Robotlashtirishdauskunalarnisozlashvamoslashishlariniimkonqadarkamroqbajarishlozim, aksholdabuholatolinayotganfoydamiqdorigata’sirko’rsatishimumkin. Bundantashqari, insonresurslariningrobototexnikabilanalmashtirilishiishhaqigato’lanadiganmablag’larningsarflanishinikamaytiradi.Barchajarayonlarniamalgaoshirishuchun, barchatizimlarninazoratqilaoladiganbirnafaroperatorningo’zikifoyabo’ladi.
Sifatlitovarlarniishlarchiqarishzarurati –ishlabchiqarishnirobotlashtirishgaundaydiganbiznesningyanabirehtiyoji, bundaytexnikadanfoydalanishafzalligitayyorlanadiganbuyumvaanjomlarninganiqchiqishidaniborat.Buyumlarnikorrektsiyaqilinganishlabchiqishjarayonidayaroqsizmateriallarmiqdorinianchaginakamaytiradi, bubirjihatdaninsonomilihisobdanchiqarilganisabablihamro’yberadi. Yanashunie’tirofetishkerak-ki, ba’ziishlabchiqarishsohalaridagiishsharoitiodamorganizmiuchunjudahamzararli, aynanshundayjoylardarobototexnikaasqotadi.Bu yerdapayvandlashishlari, po’latquyishsanoatidagiishlar, materiallarnibo’yashvah.k. nazardatutilmoqda.
TSexdajoylashtirilganroboto’zishhududigaegabo’ladi, buhududshundayjihozlanganbo’ladiki, ungaodamkiraolmaydi.Sun’iyintellektgaegabo’lganrobotlaresaishhududiniqisqartirishgaimkonyaratadi.Ba’ziholatlardarobotlarniosibqo’yishyokikeyingifoydalangungaqadarboshqaxonadasaqlashmumkin.Sanoatkorxonalaridaishlatiladiganuskunalarzamonaviyreduktorlarvaanjomlardantarkibtopganbo’ladi, ularnitayyorlashdachidamlimateriallardanfoydalaniladi, shuninguchunulargaxizmatko’rsatishuqadarko’ptalabqilinmaydi.
Uskunalarningjudaqimmatligiishlabchiqarishnirobotlashtirishdagiengkattanuqsonlaridanhisoblanadi.Masalan, bittadastgohnialmashtirish 5 mlnso’mdan 50 mlnso’mgachamablag’nitalabqiladi, bujarayonpuxtamoliyaviytayyorgarliknitalabetadi. Agaruskunabuzilsayoishdanchiqibqolsa, ta’mirlashgashoshilinchtarzdapulqidirishzarurbo’libqoladi, buunchalikhamqulayemas.Ishlabchiqarishnimodernizatsiyalashdako’phollardauchraydiganyanabirkattakamchilikbu – xodimlarsoniningqisqartirilishi.Robotlarquyimalakaliishlarnibajarishgamo’ljallanganbo’lib, ushbupog’onadainsonlarnialmashtirishlarizarur, biroqkorxonalarhardoimhamo’zxodimlarigabo’shatgano’rnievazigayangilavozimtaklifetishgaqodiremaslar.
ButunjahonIqtisodiyotjamg’armasimutaxassislariningfikricha, robotlaryaqinikki-uchyilichida yeryuzidagi 5 mlnkishinio’zishjoylaridansiqibchiqaradi.Buishsizlararmiyasiniqaergadirjoylashtirishlozimbo’ladi, shusabablihozirdanoqsayyoramizningyirikdavlatlariushbumasalaningengmukammal yechiminitopishgaurinmoqdalar.Ishlabchiqarishgarobotlashtirishnijoriyqilayotganrivojlangandavlatlarushbujarayonningustunjihatlarivanuqsonlarinixalqaroiqtisodiyforumlardadoimiyravishdamuhokamaqilibboradilar. Mazkuruchrashuvlarnatijasidaishjarayonlariniavtomatlashtirishningyangivariantlarishakllanadi, shuningdeksun’iyintellektjoriyqilinishinatijasidao’zishidanayrilganxodimlarniyangiishjoylaribilanta’minlashg’oyalarihamishlabchiqiladi.
Harqandaykorxonadasun’iyintellektnijoriyqilishto’rtbosqichdantashkiltopadi, ulardanbirinchisi –ishlabchiqarishliniyalarinio’zgartiishgatexniktayyorgarlikko’rish.Bu yerdayangiuskunalargabiron-birta’siro’tkazadigankompaniyaningbarchaxususiyatlarihisobgaolinishizarur.Ba’zitashkilotlardaiqtisodiy-matematikloyihalashtirishqo’llaniladi, undanmaqsadbarchabo’linmalardatexnikmatematikhisoblashlarniamalgaoshirishuchunEHMlarnijoriyqilishhisoblanadi.Robotlashtirishgatayyorlashuchunzarurbo’lganfaoliyattahliliqo’ldao’tkaziladi, shuninguchuntejash, oqilonaoptimallashtirishvamahsulotningyuqorisifatigatezfursatdaerishilmaydi. Agarishlabchiqarishninganchaginaqismigasun’iyintellektyordamidaxizmatko’rsatilsa, uholdayuqoridasanabo’tilgansifatlarniqo’lgakiritishanchaosonbo’ladi.Avtomatlashtirishvarobotlashtirishhechqachonnazoratboshqaruvishakllanmasdanamalgaoshirilmaydi, uuchqismdaniboratbo’ladi: boshqaruvtuzilmasi, aloqatizimihamdao’lchovvaaxborotbo’limi. Tashkilotningushbubo’linmasi yetarlidarajadamoslashuvchanvauniversalbo’lishi, biznesehtiyojlariningo’zgarishlarigatezchorako’rishgahamdadasturdako’rsatilganbarchamezonlargarioyaetilishininazoratqilishimkoniyatigaegabo’lishizarur.
Robototexnikaishininazoratqiluvchitizimnitanlayotgandauninganiqligi, tannarxi, universalligihamdabirqatorboshqamuhimparametrlargato’g’rikelishinihisobgaolishlozim. Boshqaruvkomponentiningqiymatisanoatrobotinarxiningtaxminan 60% nitashkilqiladi, aynanshuninguchununitanlashgaayniqsapuxtayondashishzarur. Ba’zikorxonalar, afsuski, engarzonan’anaviyvadavriyboshqaruvtizimlarinitanlaydilar–bukompaniyako’pmiqdordagitovarlarishlabchiqadiganvauskunalarniqaytadasturlashkamtalabqiladiganholatdao’zinioqlaydi.Kammiqdordagimahsulotlarniishlabchiqishdaosonlikbilanqaytadasturlashmumkinbo’lganraqamlivapozitsionboshqaruvtizimlariniishlatishmaqsadgamuvofiqhisoblanadi.
Undanso’ngengmas’uliyatlibosqichboshlanadi – bevositadasturlash.Zamonaviyishlabchiqarishnirobotlashtirishsun’iyintellektishininazoratqilishningto’rtbosqichiniko’zdatutadi: tsiklnishakllantirish, dasturniyodlabqolish, ishgatushirishvabevositabajarish. Bu yerdaalohidae’tibornidasturlashtirishgaqaratishlozim, bugunuikkiusuldaamalgaoshiriladi – tahliliyvata’limusullaribilan. Birinchisi, hisob–kitoblarnivasozlashishlariniamalgaoshirishniko’zdatutadi, bundanso’ngishalgoritmiboshqaruvtizimigakiritiladi. Ikkinchisi, o’zibilanishchixonadauskunaningbirqismibo’lganmaxsuspulьtyordamidanazoratqiluvchidasturningyaratilishiniaksetadi.Tajribalimutaxassislarrobotlashtirishdansifatliroqsamaragaerishishuchunharikkiusuldanfoydalanishnitavsiyaqiladilar.Yakunlovchibosqichbo’lib, avtomatlashtirilganishlabchiqarishnito’liqquvvatbilanishgatushirishhisoblanadi.
Ishlabchiqarishliniyalarimaksimaldarajadasamaraliishlashigaerishishjudamuhim, faqatbarchazarursinovlaro’tkazilganidanso’ngrobototexnikaniishgatushirishmumkin.E’tiborbering – ilkbirnechasoatlardamavjudquvvatlarnisinovdano’tkazishvakeraklito’g’rilashvasozlashishlariniamalgaoshirishzarur.

1.