Сложные эфиры. Жиры. Мыла

H3C – COOH

Limon kislotasi

COOH

HOOC – CH2 – C – CH2 – COOH

OH

Chumoli kislota

Н – COOH

Vino kislotasi

HOOC – СН - СН –– COOH

ОН ОН

Sut kislota

СН3 - СН – COOH

ОН

Yantar kislota

HOOC – СН2 - СН2 –– COOH

Benzoy kislota СООН

Askorbin kislota

НО ОН

Н

=О

НОН2С-НОНС

О

Atsitalsalitsil kislota

СООН

ОСОСН3

Oksalat kislota

HOOC –– COOH

Olma kislota

HOOC – СН - СН2 –– COOH

ОН

Tabiat va kimyo

Bu qaysi kislota ?

1. HCOOH

2. HOOC-(CH2)2-COOH

4. CH3-CH-COOH

OH

5. C6H5COOH

3.HOOC- COOH

6.C17H35COOH

Suv o’tlarida, zambrug’larda, lishayniklarda saqlanadi.

Uning tuzlari va murakkab efirlari suktsinatlar deb nomlanadi.

1. HCOOH

2. HOOC-(CH2)2-COOH

4. CH3-CH-COOH

OH

5. C6H5COOH

3.HOOC- COOH

6.C17H35COOH

Chumolilar bezlaridan ajralgan suyuqlikda, yel daraxti ignalarida,

Kuydiruvchi krapiva barglarida va hayvonlar terlashi

tomchilarida uchraydi

Bu qaysi kislota ?

1. HCOOH

2. HOOC-(CH2)2-COOH

4. CH3-CH-COOH

OH

5. C6H5COOH

3.HOOC- COOH

6.C17H35COOH

Bu kislata matolarni oqartirishda, metallar zangini yo’qotishda ishlatiladi.

Bu qaysi kislota ?

Yangi mavzu bayoni

Reja

1.Murakkab efirlarga ta’rif

2.Murakkab efirlarning olinishi va xossalari. 3.Murakkab efirlarning ahamiyati

4.Yog’larning olinishi va xossalari.

5.Sovun ishlab chiqarish.

6.Xulosa

Murakkab efirlar

- Kislotalarning spirtlar bilan reaksiyaga kirishib suv ajralishi natijasida hosil bo’lgan moddalarga aytiladi.

• Murakkab efirning formulasi umumiy holda quyidagicha ifodalanadi
• R–COOR'

Efirlarning umumiy formulasi

Bu yerda

R – Radikal

Eterifikatsiya reaksiyasi

Organik kislotalarning spirt bilan ta’sirlashib murakkab efir hosil qilish reaksiyasi eterifikatsiya (lot. ether – efir) reaksiyasi deyiladi

Murakkab efirlarning olinish reaksiyasi

Karbon kislotalarning spirtlar bilan

o’zaro reaksiyalari

CH3COOH+HO-CH2-CH3→CH3-COOCH2-CH3+H2O

Etilatsetat

HCOOH+HO-CH2-CH3 →HCOOCH2-CH3+H2O

etilformiat

Gidroliz

• Murakkab efirlarning suv bilan reaksiyaga kirishib , spirt va kislota hosil qilish reaksiyasi sovunlanish yoki gidrolizlanish reaksiyasi deyiladi .

CH3-COO CH2 - CH3 +H2O

Etilatsetat

CH3COOH + HO-CH2-CH3

Sirka kislota etil spirt

→

Murakkab efirlardan xushbo’y meva hidi keladi

Ko’pchilik murakkab efirlardan xushbo’y meva hidi keladi

• Murakkab efirlar suvdan yengil suyuqliklar,uchuvchan va ko’p hollarda xushbo’y hidli moddalar. Ko’pchilik murakkab efirlardan xushbo’y meva hidi keladi.

Eng oddiy bir asosli kislota va spirtlar –murakkab efirni hosil qiladi.

Mumlar

• Asalari mumi ,spermatset Yuqori bir atom spirtlarning ,tabiiy yog’lar glitserinning yuqori yog’ kislotalari bilan hosil qilgan murakkab efirlariga mumlar deyiladi
• Masalan , asalari mumi palmitin kislotaning miritsil spirti bilan hosil qilgan efiri

CH3(CH2)14–CO–OCH2(CH2)29CH3.

Murakkab efirlar qanday “Ifor taratadi”

Etilformiat (HCOOC2H5)– rom hidli

Pentilformiat(HCOOC5H11) –olcha hidli

Izopentilformiat(HCOOCH2

CH2CH(CH3)CH3) –olxo’ri hidli

Benzilformiat(HCOOCH2C6H5)-jasmin hidli

Murakkab efirlar qanday “Ifor taratadi”

feniletilformiat (HCOOCH2C6H5)– xrezantema hidli

Pentilatsetat (CH3COOC5H11) –banan hidli

Izopentilatsetat

(CH3COOCH2CH2CH(CH3)CH3) –nok hidli

Moy etil efiri(C3H7COOC2H5)-o’rik hidli

Murakkab efirlar qanday “Ifor taratadi”

Izovalerian kislotaning etil efiri (C4H9COOC2H5)– olma hidli

Moy butil efiri (C3H7COOC4H9) –ananas hidli

Murakkab efirlarnung ishlatilishi

• Murakkab efirlar organik moddalarning yaxshi erituvchilaridir.
• Ular salqinlatuvchi ichimliklar,konfetlar va boshqa oziq ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda qo’shimcha maanbaa hisoblanadi
• Murakkab efirlarning ba’zi turlari parfumeriya va tibbiyotda foydalaniladi

Yog’lar

CH2-O-CO-R1

I

CH-О-CO-R2

I

CH2-O-CO-R3,

R1, R2 и R3 —

bu yerda

R-radikal

Yuqori bir asosli karbon kislotalar to’yingan va to’yinmagan kislotalar bilan uch atomli spirt –glitserindan hosil bo’lgan murakkab efirlardir

Trigliseridlarning umumiy olinish formulasi

Tarixdan:

• Birinchi bo’lib kimyoviy yog’lar tarkibini fransuz kimyogari
• Mishel Ejen Shevrel
• o’rgangan.

Tarixdan:

• Yog’ tarkibida
• glitserin borligini
• esa 1779-yili
• shvedsiya kimyogari Karl Vilgel’m Sheele o’rgangan.

Yog’lar tarkibi

• Yuqori bir asosli karbon kislotalar ,palmitin, stearin(to’yingan) va olein( to’yinmagan) kislotalar bilan uch atomli spirt –glitserindan hosil bo’lgan murakkab efirlardir

Yog’larning fizik xossalari:

• Yog’lar suvdan yengil va suvda erimaydi.Ular benzinda, efirda uglerod tetra xloridda ,dexloretan, benzolda va boshqa erituvchilarda yaxshi eriydi.
• Suvda emulsiya hosil qiladi.Yog’larda turli triglitseritlardan tashqari vitaminlar,bo’yoqlar,erkin yog’ kislotalar ,mono- va diglitseridlar,karotinoidlar qo’shimchalari bo’lgani ya’ni tabiiy yog’ moddalarining aralashmasi bo’lgani uchun aniq bir haroratda emas ,haroratlar oralig’ida suyuqlanadi yoki qotadi.

Yog’lar klassifikasiyasi

Hayvon yog’lari doim qattiq holatni namoyon etadi.Faqat baliq yog’idan tashqari

Hayvon yog’lari

Margarin, qaymoq,

sarig’yoq,

baliq yog’i.

O’simlik yog’lari moy deb ataladi

• O’simliklardan olinadigan moylar suyuq bo’lai.Faqat kokos moyi qattiq holatda uchraydi.G’o’za ,kunjut, kungaboqar , zig’ir , zaytun, sedana, masxar, muskat kabi o’simliklardan moylar olinadi.

O’simlik moylarining namunalari

Yuqori molekular alifatik kislotalarning tuzlari sovunlar deyiladi. Sovunlar suyuq va qattiq bo’ladi.

Yuqori molekular alifatik kislotalarning tuzlari sovunlar deyiladi. Sovunlar suyuq va qattiq bo’ladi.

Natriyli sovunlar-qattiq,

kaliyli sovunlar-suyuq bo’ladi.

Yog’larning ishlatilishi

Yog’lar

Oziq -ovqatda

Sovun i

sshlaab

chiqarishda

Bo’yoq

olishda

Tibbiyotda

Hayvonlar

ozuqasida

Yo’g’li

qalamchalar

Glitserin

ishlab

chiqarishda

Parfumeriya

“Javobni tanlash"

1 -vazifa

Quyidagi moddalar formulasini yozing va qanday efir olinishini ko’rsating?

1 variant:

butan kislota va metil spirti

2 variant:

metan kisslota va

propil spirti

1-topshiriq javoblari

1 variant: О

//

СН3 – СН2 – СН2 – СООН + СН3–ОН → СН3 – СН2 – СН2 – С О - СН3 + Н2О

Butan kislota metanol butan kislotasining metil efiri

 2-variant:

О О

// //

Н – С + СН3– СН2 - СН2 - ОН → Н – С + Н2О

\ propanol \

ОН О - СН2 - СН2 - СН3

 metan kislota butan kislotasining

Kimyoviy reaksiyani yakunlang,qanday mahsulot

hosil bo’ladi?

1-variant:

С5Н11СООН + С4Н9ОН →

2 -variant:

С7Н13СООН + С2Н5ОН →

 

 

2 -topshiriq

2-topshiriq javoblari

1 variant:

С5Н11СООН + С4Н9ОН → С5Н11СООС4Н9 + Н2О

2 variant:

С7Н13СООН + С2Н5ОН → С7Н13СООС2Н5+ Н2О

Quyidagi keltirilgan formulaning qaysi biri yog’ strukturasiga mos.

                        А                  B            C                                               

Javob: B

Kislotalarni spirtlar bilan o’zaro ta’sirlashib efirlar hosil qiladigan reaktsiyalar qanday nomlanadi

gidrogenlash

eterifikatsiya

alkillash

«kumush ko’zgi»

gidrogenlash

eterifikatsiya

alkillash

«Gidrolizlanish»

Murakkab efirlarning suv bilan reaksiyaga kirishib ,

spirt va kislota hosil qilish reaksiyasi

aldegedlar

Spirtlar

alkanlar

«Efirlar»

Kislotalarni spirtlar bilan o’zaro ta’sirlashib qanday modda hosil qiladi?

Metan kislota va etil spirtidan qanday efir olinadi.

propilformiat

etilatsetat

etilformiat

metilkatrinat

valerinat

butirat

1

2

3

4

5

6

Etan kislota va etil spirtidan qanday efir olinadi.

etilformiat

etilatsetat

etilpropianat

etilkapriat

etilvalerinat

etilbutirat

1

2

3

4

5

6

Metan kislotasi va metil spirtidan qanday efir olinadi.

metilformiat

metiatsetat

metilpropianat

metilkapriat

metilvalerinat

metilbutirat

1

2

4

3

5

6

Quyidagi tuzilishga ega efir qanday nomlanadi?

CH3 – COO - CH2 - CH3

Etilatsetat

Etilatsetat

Metilatsetat

1

2

3

Quyidagi tuzilishga ega efir qanday nomlanadi?

CH3 – COO - CH2 – CH2- CH3

propilatsitat

Metilatsetat

etilatsitat

1

2

3

Quyidagi tuzilishga ega efir qanday nomlanadi?

HOOC - CH2 - CH3

Etilformiat

Metilatsetat

etilatsitat

1

2

3

1. C3H7COOC4H9

2. HOOC-(CH2)2-CH3

4. CH3-CH-COOH

OH

5. C6H5COOH

3.HOOC- CH3

6.C17H35COOH

Ananas hidini beruvchi efir formulasini toping.

Bu qaysi efir ?

1. HCOOCH3

2. HOOC-(CH2)2- COOH

4. CH3-CH-COOH

OH

5.C4H9COOC2H5

3.HOOC- C2H5

6.C17H35COOH

Bu efirdan olma hidi taraladi.

Bu qaysi efir ?

Bu qaysi efir ?

1. HCOOC2H5

2. HOOC-C5H11

4. CH3-CH-COOH

OH

5. C6H5COOH

3.HOOC- CH2C6H5

6.C17H35COOH

Ushbu efir olcha hidini beradi.

Yog’larning ishlatilish sohasini to’ldiring.

Yog’lar

Uyga vazifa

Mavzuga oid 5 ta ma’lumot.

Formulalarni yod olish.

Savollarga javob berish.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!