|
19 Politics and the Policym aking Process // https://catalogue.pearsoned.ca/
assets/hip/us/hip_us_pearsonhighered/sam plechapter/0205011616.pdf
71
jarayon-mamlakatlar, xalqlar siyosiy-ijtimoiy hayotining davlatlar
o‘rtasidagi munosabatlar tizimining barcha jabhalarini o‘z ichiga
qamrab oladi.
Siyosiy hokimiyat tashkilotining tizimlilik sifati nuqtayi nazaridan
siyosiy jarayonlar ikkita katta turlarga bo‘linadi:
- demokratik;
- nodemokratik.
Elita va elektorat tomonidan o‘z fnuksiyalarini amalga oshirishning
oshkoraligi, davlatning o‘z vakolatlari va funksiyalarini ochiqligi va
berkligiga nisbatan siyosiy jarayonlar: ochiq va yopiq bo‘lishi mumkin.
Siyosiy jarayonlaming yana bir xususiyati shundaki, ulami yax-
lit bir tizim holida o‘rganib bo‘lmaydi. Binobarin, siyosiy jarayonlar
o ‘z xarakteriga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi (Qarang: R.Farmonov va
boshq. 4-mavzu):
1. Umumiy siyosiy jarayonlar.
2. Xususiy siyosiy jarayonlar.
Siyosiy jarayonlaming bu ikki gumhi nafaqat o‘zining ta’sir doira-
si va unda qatnashuvchilar ko‘lami bilan, balki shakllanish mohi
yati, maqsad va vazifalari hamda natijalari bilan farqlanadi. Ammo
shu bilan birga, siyosiy jarayonlaming bu ikki gumhi o‘rtasida ulami
bog‘lab turuvchi jihatlar ham mavjud. Masalan, xususiy siyosiy ja
rayonlar umumiy siyosiy jarayonlaming mohiyati, shakli va amalga
oshirilishiga o‘z ta’sirini o‘tkazishi mumkin.
Umumiy siyosiy jarayonlar butun jamiyatni qamrab oladi va jam i
yatda mavjud siyosiy tizimning o‘zgarishiga olib keladi. Shu o‘rinda
ta’kidlash joizki, umumiy siyosiy jarayonlar xususiy siyosiy jarayon
laming yig‘indisi emas.
U xususiy siyosiy jarayonlardan nafaqat ta’sir doirasi va ko‘lami
bilan, balki jarayonlar o‘z mazmun-mohiyati va shakliga ko‘ra ham
farq qiladi.
Umumiy siyosiy jarayonlar quyidagi uch shaklda amalga oshiriladi:
•
evolutsion (tadrijiy);
•
revolutsion (inqilobiy);
•
krizis (inqiroz).
72
Xususiy siyosiy jarayonlaming tarkibiy elementlari quyidagilar-
dir: sabab va uning paydo bo‘lishi, obyekt va subyekt hamda maqsad.
Xususiy siyosiy jarayonlar jamiyatda muammo va qarama-qarshi-
liklaming paydo bo‘lishi va ulaming o ‘z yechimlarini talab qilishlari
natijasida paydo bo‘ladi.
Masalan, biron-bir davlatning soliq tizimidagi norozilik qonun
chilik faoliyatiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bunday muammolar kichik
bir guruh yoki keng jamoatchilikning fikrini, manfaatlarini ifoda eti
shi mumkin.
Xususiy siyosiy jarayonlaming obyektlari deganda siyosiy jaray-
onlami rivojlantiradigan muammolar nazarda tutiladi. Ular turli soha-
dagi muammolar bo‘lishi mumkin:
>
biror-bir siyosiy (maqsadlaming) manfaatlaming paydo
bo‘lishi va ulami amalga oshirishning zamrligi;
>
yangi siyosiy institutlar, partiyalar, tashkilotlar, harakatlar,
bloklar tashkil etish;
>
hokimiyat tarkibini qayta tashkil etish, hokimiyat tizimi
dagi siyosiy o‘zgarishlar, Vazirlar Mahkamasi tarkibining qayta tuzi-
lishi;
>
mavjud siyosiy hokimiyatni qo‘llab-quvvatlash, qayta
tashkil etish va boshqalar.
Yuqoridagi muammolaming mohiyatini tushunish uchun siyosiy
jarayonlarda qatnashadigan subyektlaming maqsad va vazifalarini
bilish lozim. Aytish joizki, xususiy siyosiy jarayonlar faqatgina siyo
siy sohaga tegishli emas. U jamiyatning har qanday: iqtisodiy, siyo
siy, ma’naviy va madaniy sohalarida ham paydo bo‘lishi va rivojlani-
shi mumkin (masalan, iqtisodiy yoki ijtimoiy muammoning siyosiy
muammoga aylanib ketishi).
Xususiy siyosiy jarayonlaming maqsadlari. Ushbu element siyo
siy jarayonlaming paydo bo‘lishi va rivojlanishida muhim ahamiyat
kasb etadi. Chunki siyosiy jarayonlaming maqsadlari uning nimaga
yo‘naltirilganligi, uni keltirib chiqargan sabablar va siyosiy harakat-
ning mohiyatini anglatadi. Siyosiy jarayonlaming aniq maqsadlarini
bilish va to‘g‘ri tushunish ushbu harakatlarga to‘g‘ri baho berish im-
73
konini ham yaratadi. Siyosiy jarayonlaming maqsadlari bir guruh yoki
butun jamoatchilik maqsadlari yig‘indisidan iborat bo‘lishi mumkin.
Xususiy siyosiy jarayonlaming yana bir xususiyatlaridan biri—
jarayon qatnashchilarining tarkibiy miqdori turli xil bo‘lishidadir.
Masalan, xususiy siyosiy jarayonlar turli ijtimoiy-siyosiy institutlar,
tashkilotlar va hatto davlat ishtirokida ham bo‘lishi mumkin. Siyo
siy jarayonlarda butun bir siyosiy partiya yoki alohida biror bir shaxs
ham ishtirok etishi mumkin.
Siyosiy jarayonlami jamiyat bilan hokimiyat o‘rtasidagi munosa-
batiga ko‘ra ikkiga bo‘lish mumkin. Ushbu xarakterga (xususiyatlar-
ga) binoan xususiy siyosiy jarayonlar ikkiga bo‘linadi:
1) Barqaror siyosiy jarayonlar.
2) Beqaror siyosiy jarayonlar.
Hozirda siyosatshunoslar tomonidan xususiy siyosiy jarayonlar-
ning barqaror turi ancha mukammal o‘rganilgan. Ular mustahkam
siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy, yuqori darajadagi huquqiy m e’yorlar,
siyosiy madaniyat bilan bogiiq. Barqaror siyosiy jarayonlar qonuniy
hokimiyat va jamiyatda mojarolaming keskinlashmagan davrida ro‘y
beradi.
Beqaror siyosiy jarayonlar esa siyosiy tizimdagi yoki siyosiy
hokimiyatdagi inqirozli vaziyatlarda paydo bo iad i va rivojlanadi.
Mavjud siyosiy hokimiyat keskin vaziyatni hal eta olmagan taqdirda
siyosiy jarayonlarda barqarorlikning buzilishi holati vujudga keladi.
Bunday vaziyatarda mavjud siyosiy hokimiyatga qarshi muxolifat-
ning shakllanishini ham kuzatish mumkin.
Siyosiy jarayon hokimiyatni harakatda o ‘rganadi. Shu tufayli,
siyosiy jarayon mavjudligining 3 ta tartibi ajratiladi: turg‘unlik, rivoj-
lanish, inqiroz tartiblari.
1) Turg‘unlik tartibida shakllanib bo‘lgan siyosiy munosabatlar
odatdagi chegaralarda tutib turiladi. Bu tartibda siyosat subyektlari
faoliyatida konservatizm va an’analarga sodiqlik yetakchi bo‘ladi.
2) Rivojlanish tartibida jamiyat ichidagi va xalqaro munosabat-
lardagi o'zgarishlarga muvofiq ravishda siyosiy tizimning boshqaruv
va amal qilish uslublari o ‘zgara boshlaydi.
74
3)
Inqiroz tartibi-siyosiy yaxlitlikning yo‘qolishi, markazdan qo-
chma kuchlaming ortib borishi, hokimiyat qabul qilayotgan qaror-
laming bajarilmasligi, siyosiy hokimiyat legitimligi yo‘qolib borishi-
ni anglatadi.
Mazkur dinamika siyosiy jarayon bosqichlari sifatida ham e’tirof
etiladi va unga nisbatan tadqiqotchi D.Iston biroz boshqacharoq yon-
doshgan. D.Iston fikriga ko‘ra, siyosiy jarayon natijasida jamiyatning
institutsional tizimi yangi holatlarga moslashib, o‘zini-o‘zi yanada
qayta tashkil qilib, o‘zarib boradi. Shy bois siyosiy jarayon bir-biri
bilan bog‘lq bo‘lgan to ‘rt bosqichdan iborat bo‘lishi mumkin, deb
hisoblaydi.
Bular quyidagilar:
1. Siyosiy tizimni shakllanishi.
2. Mavjud siyosiy tizimning faoliyat yuritishi.
3. Siyosiy tizimning rivojlanishi.
4. Siyosiy tizim rivojining pasayishi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
