Siyosatshunoslikka

2. 0 ‘rta asrlar va yangi davrda Yevropadagi siyosiy-huquqiy
qarashlar
0 ‘rta asrlar (V-XV asrlar)da diniy-siyosiy qarashlaming turli 
ko'rinishlari shakllandi. Siyosiy fikr tarixida diniy an’analaming eng 
klassik ko‘rinishi Avreliy Avgustin (345-430) ning siyosiy qarash- 
larida o‘z ifodasini topgan. Xristian cherkoviga xos belgilar uning 
davlatdan ustun turishiga asoslangan. «Cherkovga bo‘ysunmagan 
davlat qasoskorlar to‘dasidan farq qilmaydi», degan g‘oya ilgari 
suriladi. Insonlami esa «ilohiy odam», «yerdagi odam»ga boiadi. 
Avgustin qarashlariga Platonning ikki dunyo, zardushtiylaming bir- 
biriga qarma-qarshi ikki asos (yaxshilik va yomonlik) to‘g ‘risidagi 
qarashlarining ta’siri borligi ko‘rinib turadi.
0 ‘rta asrlarda islom olamida esa «xalifa», «amir», «imom» kabi 
tushunchalar hokimiyat subyektlari, davlat hokimiyatini yurituvchi
4 
MuhiddinovaF.A. Siyosiy va huquqiy ta;limotlartarihi. Darslik. T.TDYUI, 
2011,72 b.
39

---

shaxslarga nisbatan ishlatilgan. Payg‘ambarimizdan keyingi to‘rt 
xalifa - Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali ham hokimiyatning diniy va 
dunyoviy asoslarini o‘zaro yaxlit holda birlashtirganlar. Alidan so‘ng 
taxtga kelgan xalifa dunyoviy davlat tamoyillariga alohida e ’tibor 
bera boshlaydi. «Amir» dinning himoyachisi unvoniga sazovor 
bo‘lgan, dunyoviy va davlatga xos ishlami ham o‘zaro bog‘liq tarzda 
amalga oshirgan.
XIII asrda Yevropada din omilining o‘mi juda ortdi. Foma Akvinskiy 
(1225-1274-yillar)ning siyosiy qarashlari o‘rta asrda diniy an’analardagi 
siyosiy qarashlaming eng cho‘qqisi deb baholangan. U hayotlik 
davridayoq, Rim katolik cherkovining «doktori» faxriy unvoniga 
muyassar bo‘lgan. Uning qarashlari XIX asrda Rim papasi Lev XIII 
tomonidan «katolisizmning yagona haqiqiy falsafasi», deb e’lon qilingan.
0 ‘zining siyosiy qarashlarida Foma Akvinskiy ijtimoiy tenglikni 
rad etdi va tabaqalarga bo‘linishni xudo tomonidan o ‘matilgan tartib, 
deb tasdiqladi. Yerdagi hokimiyatning barcha turlari - xudodan. 
«Davlat, - deb yozgan edi u,- hamjamiyatga, oliy hamjamiyatga - 
xudo davlatiga tayyorgarlikdir. Shunday qilib, davlat maqsad vositasi 
sifatida cherkovga bo‘ysunadi».
Bunda hokimiyatning mohiyati, shakli va undan foydalanishni 
farqlash lozim bo‘ladi. Xudo tomonidan o‘matilgan hokimiyat 
odamlarga ezgulik keltiradi, shuning uchun unga so‘zsiz bo‘ysunish 
zarur. Davlat hokimiyatining asosiy vazifasi-umumiy baxt-saodatga 
xizmat qilish, ijtimoiy ishlarda adolat bo‘lishi haqida g‘amxo‘rlik 
qilish va fuqarolaming tinchligini ta’minlash. Ammo hokimiyatdan 
yomon maqsadlarda foydalanish ham mumkin.
XIV asrda cherkov hokimiyati zaiflashib, dunyoviy hokimiyat 
kuchayib bordi. Yevropada markazlashgan milliy davlatlaming 
yaratilish jarayoni boshlandi. Bunday sharoitlarda Papa hokimiyati­
ning ustunligini rad etuvchi ta’limotlar paydo bo‘ldi. Dunyoviy 
hokimiyat shaytondan, deb tasdiqlovchi Avgustinga qarama-qarshi 
o ‘laroq, ular ilohiy bo‘lmagan hokimiyatni yoqlab chiqdilar.
Dunyoviy hokimiyat mustaqilligi tarafdori sifatida ingliz faylasufi 
Uilyam Okkam (1300-1350) maydonga chiqdi. U dunyoviy ishlarda
40

---

hokimiyat davlat qo‘lida, diniy ishlarda esa cherkov qo‘lida bo‘lishi 
kerak, deb hisoblardi. Papalikni U.Okkam “vaqtinchalik muassasa”, 
deb qarar va oliy diniy hokimiyat dindorlar jamoasi bo‘lishi kerak, 
deb hisoblar edi. Uning siyosiy qarashlari ko‘p jihatdan Reformatsiya 
g‘oyalarini va uch-to‘rt asrdan so‘ng siyosiy fikrda hukmronlik 
qiladigan g‘oyalami oldindan aks ettirgan edi. Masalan, U.Okkam 
tabiiy holatda odamlar mol-mulksiz va hokimiyatsiz yashaganlar va 
ulaming tengligi ta’minlangan deb yozgan. Davlat ijtimoiy shartnoma 
bilan ta’sis etilishi 
lozim.
Davlatning maqsadi qonunlar tomonidan 
himoya qilinuvchi umumiy baxt-saodatdir.
Uyg‘onish davrida G‘arbiy Yevropada siyosiy fikrlar taraqqiyotida 
italiyalik olim, davlat arbobi Nikkolo Makiavelli(1469-1527) 
alohida o‘rin tutadi. Uning “Hukmdor” nomli asarida davlat va dav- 
latchilikni amalga oshirishga doir o ‘ziga xos xulosalar ilgari surilan. 
N.Makiavellining fikricha, davlat jamiyatning siyosiy holatidir, unda 
hukmronlik qiluvchilar va bo‘ysunuvchilar o‘rtasidagi munosabatlar 
muassasalar va qonunlar asosida amalga oshadi. N. Makiavelli 
siyosatni o‘tmishni tushuntirib beruvchi, hozirgi davrga rahbarlik 
qiluvchi va kelajakni bashorat qilib beruvchi “tajriba fani”, deb 
hisoblaydi.
Makiavelli ta’biricha, davlat hokimiyati samarali amalga oshirilishi 
uchun fuqaro hukmdorga to‘lig‘icha bo‘ysunishi lozim. Bo‘ysunishga 
erishishning ikki usuli mavjud biri -hukmdorga muhabbat uyg‘otish; 
ikkinchisi-undan qo‘rqish hissini avj oldirish. Insonlar o‘z tabiatlariga 
ko‘ra yaxshilikni bilmaydigan, ikkiyuzlamachi, beqaror va yolg‘onga 
moyildirlar5. Hukmdor ulami o‘z irodasiga bo‘ysundirish uchun 
eng shafqatsiz choralami ham qo‘llashi mumkin. U javobgarlikdan 
qo‘rqmasligi kerak, 
chunki hukmdor sud yurisdiksiyasidan 
tashqaridadir. Fuqarolami davlat hokimiyatiga hech qanday e ’tirozsiz 
bo‘ysundirishga erishish muhim vazifa sanaladi. Ushbu holat davlat 
hokimiyatiga oliy iroda - bir butun, hech kimga bog‘liq bo‘lmagan, 
barchadan ustun, chegarasiz va so‘zsiz hukmronlik qilshi vakolatini
5 
Qarang. Makiavelli N. Hukm dor/Zohir A’lam tarjimasi // Jahon adabiyoti. 
-2 0 0 2 .-№ 9 .- B . 105-148
41

---

beradi. Faqat shu irodagina davlat mavjudligini tasdiqlay oladi, 
uning qudratini ta’minlay oladi va mamlakatda tartib o ‘matadi. 
Makiavelli “davlat suvereniteti” to‘g‘risida so‘z yuritmagan bo‘lsa- 
da, uning davlat tabiati to‘g ‘risida bergan ta’rifi davlat suvereniteti 
tushunchasiga ancha yaqin.
N.Makiavelli g ‘oyasiga ko‘ra, siyosiy faoliyatning va xulq- 
atvoming zaminida manfaat va kuch yotadi. Siyosatda axloqqa emas, 
kuchga tayanmoq kerak. Yuksak maqsadlar yo'lida axloq omilini 
bir chekkaga surib qo‘ysa ham bo‘laveradi. N.Makiavellining ushbu 
g‘oyasidan siyosatda “maqsad vositani oqlaydi”, degan salbiy xulosa 
kelib chiqqan edi. Shunday qilib, N.Makiavelli siyosatni axloq 
normalaridan ajralgan holda ko‘rish mumikinligini asoslashga harakat 
qilgan. Shu bois ham hozirgi davrda “makiavellizm” termini aynan 
siyosatda kuch ishlatish, axloq normalarini inkor qilish holatlariga 
nisbatan ishlatiladi.
Fransuz mutafakkiri Jan Boden (1630-1596)ning qarashlari ham 
muayyan qiziqish uyg‘otadi. «Davlat to‘g ‘risida olti kitob» asarida 
u birinchi bo‘lib davlat suvereniteti g‘oyasini ilgari surdi, davlat 
ilohiy tarzda kelib chiqmaganligini ta’kidlab, uning manfaatlari 
din manfaatlaridan ustun bo‘lishi lozimligini va vijdon erkinligi 
o ‘matilishini targ‘ib etdi.
J.Boden tushunchasidagi davlat hokimiyatining suvereniteti 
oliy, cheklanmagan, hech kim bilan bo‘lishilmaydigan hokimiyatni 
anglatar edi. Fransiyani xonavayron qilayotgan o‘zaro nizolar va diniy 
urushlar davrida J.Boden jamiyatning ilg‘or doiralari qarashlarining 
ifodachisi, mutlaq monarxiya, milliy davlat tarafdori bo‘lib chiqdi. 
Podshoh hokimiyati faqat ilohiy va tabiiy qonunlar bilan cheklangan. 
Suveren hokimiyatning tarkibiy qismlari quyidagi lardir: qonun 
chiqarish huquqi, urush e’lon qilish va sulh tuzish huquqi, oliy 
mansabdorlami tayinlash huquqi, oliy sud idorasi huquqi, avf etish 
huquqi va tanga zarb etish huquqi.
XVII-XIX asrlar tarixiy nuqtayi nazardan yangi davr hisoblanib, 
bu davrda G ‘arbiy Yevropada siyosiy g ‘oyalaming rivojlanishida 
bevosita T. Gobbs, Dj. Lokk, B. Spinoza, Sh. Monteske, J-J.Russo
42

---

kabi o‘z davrining atoqli faylasuf-siyosatshunos olimlarning ilmiy 
faoliyati muhim rol o‘ynadi.
2006-yilda chop etilgan “Siyosatshunoslik asoslari” nomli o‘quv 
qo‘llanmada keltirilishicha6, yangi davrda tabiiy huquq va ijtimoiy 
shartnoma nazariyasi shakllandi va uning uchta maktabi rivojlandi:
Birinchi maktab. Angliyalik faylasuf Tomas Gobbs (1588-1679) 
kishilar jamiyatda tartibni saqlash evaziga o‘zlarining barcha tabiiy 
huquqlarini monarxga topshirganlar, deb hisoblagan. T. Gobbs 
monarxiyani-hokimiyatning eng qulay shakli, deb hisoblaydi. 
Shu bilan birga uning xulosasiga ko‘ra, davlatning uch xil formasi: 
monarxiya, demokratiya va aristokratiya mavjud bo‘lishi mumkin. 
Buni o‘zining «Leviafan» asarida insonlaming davlat paydo 
boigunigacha bo‘lgan davrdagi hayotini tasvirlab, unda «xaos» va 
«ixtilof»lar hukmron bo‘lganligini ta’kidlaydi yoki bu hukmronlikni 
«hammaning hammaga qarshi urush» holati sifatida qayd etadi. 
«Ijtimoiy kelishuv»ga «xaos»dan chiqishdagi muhim yo‘l sifatida 
qaraladi. T.Gobbs monarxning asosiy vazifasi qonunni saqlay bilish, 
deb tushunadi.
Davlat va hukmron shaxsning quyidagi ikki muqaddas burchi 
mavjud: xalq farovonligini ta’minlash va mamlakat tinchligini 
muhofaza qilish.
Ikkinchi maktab. «Hukmronlik haqida ikki risola» nomli kitob 
muallifi, angliyalik faylasuf Jon Lokk (1632-1704) T.Gobbsdan 
farqli o ‘laroq, odamlar ijtimoiy shartnoma tuzar ekan, o‘zlarining 
deyarli barcha huquq va erkinliklarini saqlab qoladilar va davlatdan 
ana shu ajralmas huquqlarini, erkinliklarini himoya qilishda ma’lum 
bir me’yomi saqlagan holda foydalanadilar, deb hisoblagan.
J.Lokkning fikricha, davlat odamlardan siyosiy hamjamiyatni 
ta’minlash uchun qancha kerak bo‘lsa, shuncha hokimiyat oladi. 
Davlatda hech kim va hech narsa qonun va qonunchilikdan tashqarida 
bo‘lishi mumkin emas. Lokkning siyosiy qarashlarida huquqiy davlat
6 
Гофуров С.М., Хайдаров А.А., Тулаганова Н.У. Сиёсатшунослик 
асослари: укув кулланма- Т.: АлишерНавоий номидаги Узбекистон миллий 
кутубхонасининг нашриёти; Тошкент давлат шаркшунослик института, 
2006.-Б.38.
43

---

elemcntlari mavjud bo‘lgan. Uning fikriga ko‘ra, aynan qonun shaxs 
erkinligini ta’minlash va kengaytirishning yetakchi vositasi bo‘lib 
xizmat qiladi. Lokk hokimiyatning tarmoqlarga bo‘linishi zarurligi 
to‘g‘risidagi g ‘oyalami ham ilgari surgan. Shuningdek, uning 
xulosalariga ko‘ra, har qanday davlat formasi ijtimoiy shartnomaga, 
ya’ni odamlaming ixtiyoriy kelishuviga asoslangan holda shakllanishi 
lozim. Davlat odamlaming tabiiy huquq va erkinliklarini himoya 
qilishi zamr. Lokkning buyuk xizmati shundan iboratki, u davlat va 
jamiyat bir-biridan mustaqil ikki institut ekanligini birinchilardan 
bo‘lib asoslab berdi.
Uchinchi maktab. Fransuz faylasufi Jan-Jak Russo (1712-1778), o‘z 
navbatida xalq bevosita hukmronlik qilishi kerak, umumning xohish- 
irodasi uchun hech qanday cheklashlar bo‘lmasligi lozim, degan fikmi 
bayon etdi. 0 ‘zining «Ijtimoiy shartnoma haqida» nomli risolasida 
(1762) u boylar tomonidan aldangan kishilar o‘z erkinliklarini qurbon 
qildilar va ijtimoiy shartnoma asosida keyinchalik ulaming o ‘zlarini 
eza boshlagan davlat va huquqni yaratdilar, deb yozadi.
J.J.Russo birinchilardan bo‘lib, davlat bilan fuqarolik jamiyati 
o‘rtasidagi farqni ko‘rsatib berdi. U G.Grosiy va T.Gobbsning buymq 
bemvchilar va bo‘ysunuvchilar har doim zamr, degan fikrlarini tanqid 
qildi; uning fikricha, tabiiy holatda qullar ham, xo‘jayinlar ham 
bo‘lmaydi; odamlar o‘z huquqlarini hokimiyatga shartnoma asosida 
topshirganliklari sababli, hokimiyat suvereniteti xalqqa tegishlidir.
Demokratiya g‘oyasi J.J.Russoning xalq suvereniteti haqidagi 
ta’limotiga singdirilgan. Qonunlar - kishilaming umumiy xohish- 
irodasi aktlari, podsho qonunlaridan yuqori turishi mumkin emas. 
Demokratiya va erkinlik qonunlari xalqning o ‘zi yaratib tasdiqlagan 
zamindagina mavjud bo‘ladi. Odamlar tengligining ashaddiy 
tarafdori bo‘lgan, J.J.Russo, ayni paytda, huquqiy va jismoniy tenglik 
o‘rtasidagi farqni anglab yetdi.
Fransiya ma’rifatparvari Shari Lui Monteskyo (1689-1755) 
uzining «Qonunlar mhi haqida» asarida «idora etish tarzi»ga yoki 
«qonunlar mhi»ga ta’sir etuvchi omillami ko‘rsatib beradi. «Ko‘pgina 
narsalar- iqlim, din, qonunlar, idora etish shakllari, o‘tmish saboqlari,
44

---

axloq, odatlar xalqning umumiy ruhining natijasi sifatida insonlami 
boshqaradi», - deb yozadi Monteskyo.
Sh.L.Monteskyo talqiniga muvofiq, davlat insonlar ehtiyojlarining 
mahsulidir. Jamiyat hukumatsiz mavjud bo‘la olmaydi. Alohida 
kuchlaming birlashishi natijasida fuqarolik holati vujudga keladi. 
Fuqarolik holati esa siyosiy holatning, ya’ni davlatning paydo 
bo‘lishi va fuqarolar uchun umumiy qonunlaming qabul qilinishida 
asos bo‘lib xizmat qiladi.
U boshqaruv shakllari haqida fikr yuritar ekan, ulami uchga 
bo‘ladi: respublika, monarxiya va despotiya. Respublika oliy 
hokimiyat butun xalq {demokratiya) yoki uning m a’lum bir qismi 
(aristokratiya) qo‘lida yig‘ilgan bo‘ladi. Monarxiya, Sh.L.Monteskyo 
e’tiroficha, bir kishining belgilangan qonunlar doirasida boshqaruvidir. 
Despotiyada, ya’ni istibdod tuzumi sharoitida har qanday qonunlar 
inkor etiladi va shaxs o ‘z zo‘ravonligi va irodasiga asoslanib davlatni 
boshqaradi. Har bir boshqamv shakli o‘ziga xos bo‘lib, jamiyatda 
insonlar his-tuyg‘ulari mexanizmini harakatga keltiradi. Ushbu 
tamoyil respublikada-ezgu ish (saxovat), monarxiyada-or-nomus, 
despotiyada-qo‘rquv sanaladi7.
Sh.L.Monteskyo hokimiyatning bo‘linish nazariyasini «aralash 
idora etish» g ‘oyasining davomi hisoblab, qonun ustuvorligini qayd 
etadi. Shu asosda qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari 
bir-birlarini to‘ldirgan holda hokimiyatni saqlab turishlari mumkin 
degan xulosaga keladi.
Gerbert Spenser(1820-1903) “Sotsiologiya asoslari” nomli asa- 
rida hokimiyatning kelib chiqishining ijtimoiy omil bilan bog'liq- 
ligi nazariyasiga asoslandi. Uning fikriga ko‘ra, ijtimoiy munosabat­
laming asosida odamlar o‘rtasidagi o‘zaro dushmanlik emas, balki 
kooperatsiya-hamkorlik yotadi. G.Spenser siyosatda pozitivistik 
yondashuvning maqbulligini isbotlagan eng dastlabki olimlardan biri 
hisoblanadi.
Tomas Jeferson (1743-1826) - Amerika xalqining demokratiya 
uchun olib borgan ozodlik kurashi tarixidagi eng yorqin shaxslardan
7 Muhiddinova F. Siyosiy va huquqiy ta’limotlar tarixi.-T., 2007.-B. 116-17.
45

---

biri. U o‘sha davming buyuk inqilobiy hujjati - Amerika Qo‘shma 
Shtatlarining Mustaqillik Deklaratsiyasi (1776-yil 4-iyulda qabul 
qilingan) muallifidir. Deklaratsiyaning asosiy qoidalari quyidagilardan 
iborat: barcha odamlar tug‘ilishdan teng yashash, erkin, mulkdor, baxtli 
bo‘lish va xavfsizlik huquqlariga egadirlar; hokimiyat xalq manfaatlari 
yo‘lida faoliyat ko‘rsatishi kerak, agar u bu manfaatlarga zarar 
yetkazsa, xalq o‘ziga yoqmagan bunday hukumatni ag‘darishga haqli; 
hokimiyatlar boMinishi tamoyiliga amal qilishi lozim. Mohiyatiga 
ko‘ra, bu hujjat tarixda birinchi Inson huquqlari deklaratsiyasi edi.
Angliyalik konservator E.Berk (1729-1797) ta’limotida tabiiy 
huquqlami tan olmaslik g‘oyasi muhim o ‘rin tutadi. Uningcha, davlat 
va jamiyat insonlaming ixtirosi emas, balki tabiiy rivojlanishning 
natijasisir. Davlatning asosiy vazifasi tartib va qonunni saqlashdan 
iborat. Hokimiyatning vakillik shaklini qo‘llab chiqadi. E.Berk 
parlamentga Angliyadagi hokimiyatning haqiqiy shakli sifatida 
qaraydi va uning faoliyati xalq tomonidan nazorat etilishi mumkin 
emas, deb hisoblaydi.
Fransuz mutafakkirlaridan biri Aleksis de Tokvil (1805-1859) 
«Amerikadagi demokratiya» nomli asarida o‘ziga xos liberal siyosiy 
nazariyani yaratadi. Uni siyosiy tenglik bilan siyosiy erkinlik 
o ‘rtasidagi munosabat ko‘proq o‘ylatadi. Siyosiy apatiya - siyosiy 
markazlashuv va ijtimoiy bo‘ysundirishning boshlanishidir, deydi. 
Demokratiyaning ijobiy va salbiy jihatlari bo‘lishi mumkinligi 
to‘g ‘risida fikr yuritadi.
A.Tokvilning asosiy siyosiy g‘oyalari quyidagilardan iborat:
birinchidan, Tokvil fikricha, butun dunyoda aristokratiyaning 
to‘xtatib bo‘lmaydigan darajada zaiflashuvi va demoktariyaning 
mustahkamlash jarayoni kuzatilmoqda;
ikkinchidan, 
demokratiya aristokratiyaga qaraganda qisqa 
rivojlanish tarixiga ega bo‘lsa ham, u foydalanadigan vositalar 
yetarlicha mukammal bo‘lmasa ham, shunga qaramay uning 
afzalliklari ravshan ko‘rinib turibdi. Kamchiliklarining mavjudligiga 
qaramay 
demokratiya 
yordamida 
boshqarish 
jamiyatning 
rivojlanishiga ko‘proq ta ’sir o ‘tkazadi;
46

---

Uchinchidan, demokratiya o‘zining eng yorqin aksini AQSH 
siyosiy hayotida, Amerika konstitutsiyasida, davlat organlarining 
tuzilishida aks ettiradi;
To‘rtinchidan, Amerika demokratiyasi to‘g‘risida gapirar ekan, 
Tokvil uning kamchiliklarini ham e ’tibordan chetda qoldirmaydi. 
AQSH konstitutsiyasi faqatgina o‘zining yaratuvchilari uchun shuhrat 
va boylik keltirishga mo‘ljallangan, boshqalar qo‘lida esa u mevasiz 
daraxtdir.
Aleksandr Hamilton (1757-1804) qarashlari butunlay boshqacha 
siyosiy dunyoqarashga asoslangan. Uning siyosiy nazariyasi negizida 
odamlami «yuqori» va «quyi» (boy va kambag‘al) tabaqalarga 
bo‘lish yotadi. A.Hamiltonning fikricha, davlatning asosiy vazifasi 
xususiy mulkni xalqdan himoya qilishdir. Shu sababli, u odamlaming 
huquqlari ulaming mol-mulkiga mos ravishda taqsimlanishi 
lozim, deb hisoblaydi. A.Hamilton demokratiyaga qarshi edi, u 
konstitutsiyaviy monarxiya uchun kurashdi, talablari inobatga 
olinmagandan so‘ng cheklanmagan vakolatga ega bo‘lgan, umrbod 
saylanadigan prezidentlik hokimiyati o ‘matish g ‘oyasini qattiq turib 
himoya qildi. Uning taklifi asosida 1787-yilgi Konstitutsiyada ikki 
palatali qonun chiqamvchi organ mustahkamlab qo‘yildi.
XIX asming birinchi yarmi - Yevropaning lider mamlakatlarida 
industrial sivilizatsiyaning uzil-kesil shakllanish davri. Ushbu davr 
asosiy siyosiy mafkuralaming uzil-kesil shakllanishi, ijtimoiy-siyosiy 
hodisalami o‘rganishga yangi metodologik yondashuvlaming paydo 
bo‘lishi bilan ajralib turadi.