Siyosatshunoslikka

54 
Ahmedova F.M. 0 ‘zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va
amaliyoti fanidan o ‘quv - uslubiy majmua-T.: Toshkent farmatsevtika instituti,
2016.-B .224.
202

---

Demokratiyaning yo‘qsillar hokimiyati sifatidagi ma’nosi- Pla­
ton o‘zining «Respublika» asarida barcha boshqaruv shakllarini 2 
guruhga, ya’ni ijobiy va salbiy guruhlarga bo‘ladi. U demokratiyani 
davlatning zulmkor shakllaridan biri deb hisoblab, uni timokratiya, 
oligarxiya va tiraniya bilan bir qatorga qo‘ygan edi. Boshqaruvning 
ushbu nomaqbul zanjirini parchalab tashlash uchun Platon ideal dav­
lat, ya’ni bir guruh aristokrat (zodagon) donishmandlaming boshqa- 
ruvini joriy etishni taklif qiladi.
Aristotel ham demokratiya nazariyasining rivojlani shiga muno- 
sib hissa qo‘shgan mutafakkirlardan biridir. U boshqaruv usullarini 6 
turga bo‘ladi va ulami 2 guruhga ajratadi.
• 
Ijobiy usullar- monarxiya, aristokratiya, politiya;
• 
Nomaqbul usullar- zo‘rlik, oligarxiya, demokratiya.
Demokratiyaning polis ishida barcha fuqarolar ishtiroki sifati­
dagi m a’nosini - Qadimgi Afinada kuzatish mumkin. Qadimgi Gret- 
siyadagi Afina davlatida 400 ming aholi bo‘lib, uning faqatgina 40 
mingigina teng huquqli fuqarolar bo‘lishgan. Mana shu o ‘n foiz 
aholi butun «demos» nomidan hokimiyatga da’vogarlik qilgan. 
Buning ustiga ayollar, ko‘chib kelganlar, qullar siyosiy huquqlarga 
ega bo ‘lmaganlar.
0 ‘rta asrlar mobaynida ham ba’zi-ba’zida demokratik tipdagi 
shahar va davlatlar vujudga kelib turgan va u yerda xalq yig‘inlari 
jamiyat hayotida hal qiluvchi rol o‘ynagan (masalan, Gollandiya, Ve- 
netsiya, Lukka, Jeneva, Genuya va h.k.).
Biroq o‘rta asrlar siyosiy qarashlarida demokratiya nazariyasi 
qadimgi davrdagidan ancha farqlanadi. Bu davrga kelib «demokrati­
ya - monarxning xalq ustidan hokimiyati» degan m a’no kasb eta 
boshlagan edi. Chunki o‘sha davrda amaldagi qirol hokimiyati oliy 
huquqlarining demokratik legitimizatsiyasi (qonuniylashtirilishi) 
ga urinishlar mavjud edi. Bu davrdagi k o ‘pgina muammolar, jum ­
ladan, qonunlar kimga tegishli: xalqqami yoki monarxgami, ho- 
kimiyatni amalga oshirish monarxning funksiyasi hisoblanadimi 
yoki majburiyatimi, kabi savollar o ‘rtaga tashlanadi. Agar qadimgi 
va ilk o ‘rta asrlarda asosiy hokimiyat qonunchilik hisoblansa, bu
203

---

davrda ijroiya hokimiyatining mavqei ancha yuksalib, u hukmdor 
qo‘lida mujassamlashdi.
Demak, “demokratiya” tushunchasiga nisbatan XIX asrga qadar 
ma’lum m a’noda salbiy munosabatda bo‘lib kelingan. Yangi davrga 
kelib demokratik ta’limoti to‘g‘risida so‘z ketganda, demokratiyaning 
respublikacha konsepsiyasi, Buyuk fransuz inqilobi va uning asosiy 
demokratik tamoyillari, zamonaviy demokratiyaning shakllanishiga 
muhim hissa qo‘shgan Amerika Qo‘shma Shtatlari Konstitutsiyasiga 
alohida to‘xtalish maqsadga muvofiqdir. Bu davrda davlatning respub­
likacha shakli va unga demokratiyaning munosabati masalasi yuzaga 
chiqdi. Dastavval, AQSHda respublika e’lon qilinganda ko‘pchilik 
uning davomiyligiga shubha bilan qarashgan. Chunki Afina va Rim 
demokratiyasi barbod bo‘lgan edi.
Ammo bu davrda AQSHda demokratiyaning rivojida T.Jeferson 
xizmati katta bo‘lib, u o‘z zamonasining buyuk hujjati - AQSH Mus- 
taqillik deklaratsiyasining (1776-yil 4-iyulda qabul qilingan) mual- 
lifidir. Barcha kishilarning hayot kechirishi, erkinligi, mulkka egalik 
qilishi, xavfsizligining ta’minlanishi kabi huquqlarga ega bo‘lishi 
mazkur Deklaratsiyaning asosiy jihatlari edi. Deklaratsiyaga ko‘ra, 
xalq - hokimiyatning birdan-bir manbasi va unga suverenitet xosdir; 
hukumat xalqning xizmatkoridir; davlatning barcha organlari xalq 
manfaatlari yo‘lida faoliyat yurgizishi lozim va agar ushbu manfaat- 
lami buzsalar, xalq o‘ziga yoqmagan hukumatni ag‘darib tashlash 
huquqiga ega; hokimiyatlar bo‘linishi ta’minlanishi lozim. 0 ‘z mohi- 
yatiga ko‘ra ushbu hujjat 1948-yilda BMT tomonidan qabul qilingan 
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining debochasi bo‘lib, 
uning uchun asos bo‘lib xizmat qildi.
Shuningdek, demokratiyaning rivojiga yangi davrdagi ijtimoiy shart­
noma nazariyasi maktabi vakillarining (T.Gobbs, J.J.Russo, J.Lokk, 
Sh.L.Monteske va boshq) siyosiy-huquqiy qarashlari inson huquqlari 
va erkinliklari rivojiga keng yo‘l ochib berdi. Demokratiyaning bir qa- 
tor asosiy elementlari (xalq va hokimiyat suvereniteti, ular o‘rtasidagi 
munosabatlami tartibga solish va o‘zaro ziddiyatlami bartaraf qilish 
uchun shartnomaviy munosabatlami o‘matish g‘oyasi) shakllandi.
204

---

Yangi davrda demokratiyaning rivojiga fransuz davlat va siyo­
sat arbobi Aleksis de Tokvil (1805-1859) o‘zining «Amerikada de­
mokratiya» nomli kitobi bilan katta hissa qo‘shdi.
A.Tokvil demokratiya deganda toifalar o ‘rtasidagi tafovutlaming 
yo‘qolishi, fuqarolar siyosiy tengligining qaror topishini tushundi. 
XVIII va XIX asrlardagi inqiloblar o‘rta asrlardan meros bo‘lib ke- 
layotgan har bir kishining hokimiyat tizimi, nufuzi, madaniyatdagi 
mavqei aniq belgilanadigan tarixiy tuzilmalarga barham berdi. Ayni 
m a’noda, demokratiya tuzilmasiz jamiyat, turli toifadagi kishilaming 
tartibsiz ravishdagi aralashuvi prinsipini o‘zida aks ettiradi. Agar il­
gari har kimning о‘mi oldindan belgilab qo‘yilgan bo‘Isa, endilikda 
jamiyatning har bir a’zosi o‘z ahvolini na kafolatlangan, na tabiiy 
va na adolatli deb hisoblaydi. Bunda har kuni kurash bo‘ladi, unda 
kishilar nimaga arzishlari va qanday maqomga ega ekanliklarini bir- 
birlariga isbotlaydilar.
Shu bilan birga A. Tokvil demokratiyaning salbiy jihatlarini ham 
e’tirof etgan. U demokratiyaga xos bo‘lgan anarxiyaga aylanish xav- 
fini ko‘ra oldi. Lekin u hammadan ko‘proq demokratik jamiyatlardagi 
obyektiv prinsiplar - markazlashuvdan, inson hayotining uning in­
dividual erkinliklarini cheklab qo‘yadigan darajada davlatlashuvidan 
xavfsiragan edi. Erkinliklaming bu cheklanishi, jamiyatning qullikka 
qarab borishi ham demokratik xususiyatga ega. Bu xavfsirashlaming 
behuda bo‘lmaganligini biz bugungi kun tajribasidan ko‘rib turibsiz. 
Hozirgi davr uchun A.Tokvilning demokratiya bu - jamiyatni tashkil 
qilish shakligina bo Tib qolmay, ayni paytda, unda kechayotgan ja- 
rayon hamdir, degan xulosasi juda muhim.
XX asrda demokratiya to‘g ‘risidagi qarashlar tubdan o ‘zgardi. 
BMT tomonidan 
1948-yilda 
“Inson 
huquqlari umumjahon 
deklaratsiyasi”ning qabul qilinishi demokratiya uchun kurashning 
yangi toTqinini boshlab berdi.
Bu davrga kelib zamonaviy demokratiya faqat davlat yoki huku­
mat doirasi bilan cheklanib qolmasdan, barcha turdagi katta-yu kichik 
jamoalardagi qarorlar qabul qilish jarayoniga ham taalluqli bo Tib 
qoldi. Davlat doirasidagi demokratiya bilan ijtimoiy institutlardagi
205

---

demokratiya o‘rtasida keskin farqlanishlar yuzaga keldi. Biroq dav­
latning o‘zi ko‘p sonli jamoalardan tarkib topganligi sababli, davlat 
miqyosidagi demokratiya o‘z ustuvor ahamiyatini saqlab qoldi.
Shunday bo‘lsada, demokratiyaga nisbatan salbiy qarashlar mav-jud. 
Eng yangi davr mutafakkirlari bo‘lgan R. Mixels, V. Pareto, G. Moska 
va boshqalar demokratiyani tanqid qilish orqali siyosiy obro‘ orttir- 
ganlar. Ular demokratiyani barqaror tartibot bo‘lmay, doimo siyosiy 
chegara o‘rtasida o ‘zgarib, jamiyatning anarxik va yarim anarxik ho- 
latidan odamlaming siyosiy mustaqilligini cheklash tomon harakat- 
lanadi, deb hisoblaganlar. Aynish, ulaming hisoblashlaricha, o‘rtacha 
demokratiya xilma-xil safsatabozlaming ta’sirida va quyidagilami 
ortiqcha kengayib ketganligi oqibatida u olomonlar hokimiyatiga 
aylanadi, keyin esa diktator yoki diktatura paydo bo‘lib zo‘rlik yo‘li 
bilan tartib о ‘matib jamiyatda avtoritar tartibotni tiklaydi, degan fikr- 
lami bildirib o‘tishgan. Masalan, XIX asr oxiri va XX asrda amalda 
o‘z mafkuralarining negiziga demokratiyaning turli xil nazariyalarini 
aralashtirmagan (bolshevizm va fashizmni ham qo‘shib hisoblagan- 
da) siyosiy ta’limot qolmadi.
Bu o ‘rinda XX asming mashhur siyosatchisi U.Cherchilning de­
mokratiya dahshatli narsa, lekin insoniyat hali undan afzalroq narsani 
o‘ylab topgani yo‘q, degan fikrlarini keltirish mumkin.
XX asrda ikkinchi yarmida demokratiya keng rivojlandi. Mus­
taqillikka erishgan sobiq mustamlaka davlatlar o‘zlaming rivojla­
nish yo‘llarini tanlay boshladilar. 1974-yildan ko‘plab avtoritar va 
totalitar davlatlar demokratik tizimga o ‘tishdi. Siyosatshunoslikda 
bu “demokrtik tranzit” deb nomlanadi. Bu konsepsiya 1970-yillarda 
amerikalik mutaxassis Denkvort Rostouga tegishli, unga ko‘ra avto­
ritar tuzumlar ma’lum vaqtdan keyin qulashi liberal-demokratik tu- 
zumlar o‘matilishi olib keladi. Bu yo‘lning tarafdori S.Xantington 
“demokratik tranzitning” tarixda 3 to‘lqini bo‘lgan deb ta’kidlagan:
Birinchi to‘lqin XIX asr boshida AQSHning erkak jinsiga mansub 
aholisi ovoz berish huquqiga ega bo‘lgandan so‘ng boshlanib, to XX 
asrning 20-yillari boshlarigacha davom etdi. Bu davr mobaynida de­
mokratiya 29 mamlakatda qaror topdi. Birinchi to‘lqinning zaiflashu-
206

---

vi va orqaga chekinishi 1922-yilda Italiyada hokimiyat Mussolinin- 
ing qo‘liga o‘tishi bilan boshlandi va 1942-yilgcha, ya’ni demokratik 
jamiyatlar soni 12 taga tushguncha davom etdi.
Ikkinchi to ‘ lqin 2-jahon urushida Ittifoqchilar kozongan g‘ alabadan 
turtki olib, 1962-yilgacha, ya’ni demokratik davlatlar soni 36 taga yet- 
guncha davom etdi. 1962-yildan 70-yillaming o‘rtalarigacha davom 
etgan davr ikkinchi to‘lqinning orqaga chekinishi davri bo‘ldi. Bu- 
ning oqibatida demokratik mamlakatlar soni yana 30 tagacha kataydi.
Uchinchi to‘lqin 1974-yilda boshlanib, yana 30 ga yaqin demokra­
tik tuzumlami yuzaga chiqardi. Uchinchi to ‘lqin, hatto Sovet Ittifoqi 
va Afrikaning ayrim qismlarida sodir bo‘lgan inqilobiy o ‘zgarishlami 
hisobga olmagan taqdirda ham, demokratik mamlakatlar sonini ikki 
baravarga oshirdi.
Tadqiqotchi Charlz Krautxammer “Arab bahori”ni 2005-yildayoq 
demokratlashuvning 4-toiqini bo‘lishi kerak edi, deb hisoblagan55..
Bu XX asrda demokratiyaning boshqa mafkuralardan ustunligi 
borasidagi qarashlarning shakllanishiga olib keldi. 1960-yilda Gar- 
vard sotsiologi Daniel Bell shunday fikrlami bildirgan, bir asr davom 
etgan mafkuraviy kurash tugash arafasida. Mustabid kommunizm 
inqirozga yuz tutishi va farovon davlatchilik g‘oyasining vujudga 
kelishini D.Bell “mafkura intihosi” deb atadi. Endilikda mafkuralar 
borasida ortiqcha tortishuvga hojat yo‘q, siyosiy munozaralar asosan 
qanday qilib farovon davlatni barpo etish borasidagi texnikjnasalalar 
borasi yuz beradi.
1989-yilga kelganda, bu qarashni AQSHlik F.Fukuyama “tarix 
intihosi” deb nomladi56. Uning fikricha, Sobiq Ittifoq parchalanishi 
bilan G ‘arbning liberal-demokratiyasi g‘alaba qozondi, bu nafaqat 
mafkuralar o‘rtasidagi kurashga, balki tarixning ham tugashiga olib 
keldi. Endilikda hech qanday mafkuralar bizga tahdid sololmaydi. 
“Tarixning tugashi” m a’nosi yirik mafkuralar o ‘rtasidagi kurashning 
tugaganligini anglatadi.