Siyosatshunoslik fanining davlat va jamiyat uchun qanday ahamiyati bor

SIYOSATSHUNOSLIK
“Siyosatshunoslik fanining davlat va jamiyat uchun qanday ahamiyati bor”mavzusida oraliq nazorat.
Shamsiyev Diyorbek
Siyosatshunoslik hukumatlarni nazariy va amaliy jihatdan barcha shakllari va jihatlaridan o’rganadi. Bir vaqtlar falsafaning bir bo’lagi bo’lgan siyosat bugungi kunda odatda ijtimoiy fan hisoblanadi. Aksariyat akkreditatsiyadan o’tgan universitetlarda haqiqatan ham siyosatshunoslikdagi markaziy mavzularni o’rganishga bag’ishlangan alohida maktablar, bo’limlar va tadqiqot markazlari mavjud. Intizom tarixi deyarli insoniyat kabi uzoqdir. G’arb an’analarida uning ildizlari odatda Aflotun va Aristotel asarlarida, eng muhimi Respublika va Siyosat navbati bilan.
Siyosatshunoslikning ko’plab tarmoqlari mavjud. Ba’zilari yuqori nazariy, jumladan siyosiy falsafa, siyosiy iqtisod yoki hukumat tarixi; boshqalar aralash xarakterga ega, masalan, Inson huquqlari, qiyosiy siyosat, davlat boshqaruvi, siyosiy aloqa va nizo jarayonlari; nihoyat, ayrim filiallar siyosatshunoslik amaliyoti bilan faol shug’ullanishadi, masalan, jamoatchilik asosida o’rganish, shahar siyosati, prezidentlar va ijro etuvchi siyosat. Siyosatshunoslikning har qanday darajasi odatda ushbu fanlarga oid kurslarning muvozanatini talab qiladi, ammo yaqinda oliy ta’lim tarixida siyosatshunoslik erishgan muvaffaqiyat uning fanlararo xususiyatiga bog’liqdir.
Aflotun uchun ham, Aristotel uchun ham siyosiy jihatdan yaxshi uyushgan jamiyat ichida shaxs haqiqiy barakani topishi mumkin. Aflotun uchun Davlatning ishlashi inson qalbiga teng keladi. Ruh uch qismdan iborat: oqilona, ma’naviy va tuyadi; Demak, davlat uch qismdan iborat: ruhning oqilona qismiga mos keladigan hukmron sinf; ma’naviy qismga mos keladigan yordamchilar; va ishtaha qismiga mos keladigan samarali sinf. Platon respublikasi davlatni eng munosib boshqarish usullarini muhokama qiladi va shu tariqa Aflotun o’z hayotini boshqarish uchun eng munosib inson to’g’risida dars berishni maqsad qiladi. Aristotel Platondan ham ko’proq shaxs va davlat o’rtasidagi bog’liqlikni ta’kidlagan: ijtimoiy hayot bilan shug’ullanish bizning biologik konstitutsiyamizda va faqat yaxshi boshqarilgan jamiyat ichida biz o’zimizni inson sifatida to’liq anglay olamiz. Odamlar “siyosiy hayvonlar” dir.
Ko’pchilik G’arb faylasuflari va siyosiy rahbarlari Aflotun va Aristotelning asarlarini o’z qarashlari va siyosatini shakllantirish uchun namuna sifatida oldilar. Eng taniqli misollar qatoriga ingliz empirik yozuvchisi Tomas Xobbes (1588 yildan 1679 yilgacha) va florensiyalik gumanist Nikkolo Makiavelli (1469 yildan 1527 yilgacha) kiradi. Aflotun, Aristotel, Makiavelli yoki Xobbsdan ilhom olgan deb da’vo qilgan zamonaviy siyosatchilar ro’yxati deyarli cheksizdir.
Siyosat, iqtisod va qonun:
Siyosat doimo iqtisod bilan uzviy bog'liq bo'lib kelgan: yangi hukumatlar va siyosat o'rnatilganda, yangi iqtisodiy kelishuvlar bevosita ishtirok etadi yoki ko'p o'tmay amalga oshiriladi. Siyosatshunoslikni o'rganish, shuning uchun iqtisodiyotning asosiy tamoyillarini tushunishni talab qiladi. Siyosat va qonunning o'zaro munosabati to'g'risida o'xshash fikrlarni bildirish mumkin. Agar biz globallashgan dunyoda yashayotganimizni qo'shsak, siyosatshunoslik global nuqtai nazarni va butun dunyo bo'ylab siyosiy, iqtisodiy va huquqiy tizimlarni taqqoslash imkoniyatini talab qilishi aniq.Ehtimol, zamonaviy demokratik davlatlar tartibga solinadigan eng ta’sirchan printsip – hokimiyatni taqsimlash printsipi: qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati. Ushbu tashkilot ma’rifatparvarlik davrida siyosiy nazariyani rivojlantirishni, eng mashhuri, frantsuz faylasufi Monteske (1689-1755) tomonidan ishlab chiqilgan Davlat hokimiyati nazariyasini kuzatib boradi.
Siyosat barcha odamlarga u yoki bu darajada ta'sir qiladi. Jamiyatning har bir a'zosi, u yoki bu tarzda, xohishidan qat'i nazar, siyosiy hayotda ishtirok etadi, chunki u ma'lum siyosiy tizim mavjud bo'lgan mamlakatda yashaydi. Insoniyatning butun tarixi davomida siyosat doimo xalqlar, mamlakatlar taqdiriga va odamlarning kundalik hayotiga ta'sir ko'rsatgan. Shuning uchun 1948 yilda YuNESKO siyosatshunoslik - siyosat haqidagi fanni, uning jamiyat va inson bilan munosabatlari va siyosiy aloqalarni universitetlarning o'quv dasturlariga kiritishni tavsiya qilganligi ajablanarli emas.
Bugungi kunda siyosatshunoslik oliy o'quv yurtlari talabalari tomonidan ommaviy ravishda o'rganilmoqda, mashhurligi jihatidan huquqshunoslik, falsafiy va iqtisodiy fanlardan kam emas. Bundan tashqari, siyosatshunoslik gumanitar fanlar ro'yxatida deyarli eng yuqori reytingga ega. Bularning barchasi shuni ko'rsatadiki, ushbu mavzu yoshlar uchun qiziqarli, uni o'rganish va bilish zamonaviy jamiyatda yaxshi harakat qilish, ijtimoiy hayotda sodir bo'layotgan barcha o'zgarishlarni etarli darajada idrok etishga yordam beradi.
Boshqa ilmlar singari siyosatshunoslik ham jamiyatning ma'lum ehtiyojlari natijasida paydo bo'lgan, shuning uchun uning shakllanishi va rivojlanishi, avvalo, aynan shu ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan. Bu qanday ehtiyojlar va ular qanday shartlangan? Ular har bir inson va umuman jamiyat uchun fan sifatida siyosatshunoslik tomonidan bajariladigan aniq funktsiyalar bilan belgilanadi. Ularni 3 tagacha qisqartirish mumkin.
Birinchidan, bu kognitiv funktsiya. Bu siyosiy hayot mexanizmi va uning qonuniyatlarini o'rganish va kirib borish, shuningdek turli siyosiy hodisalar va hodisalarni tushuntirish, tavsiflash va baholash jarayoni bilan bog'liq. Tadqiqotning barcha darajalarida siyosatshunoslik asosan siyosiy hayotning turli sohalari to'g'risidagi bilimlarni oshirishni ta'minlaydi, siyosiy jarayonlarning qonuniyatlari va kelajagini ochib beradi va ochib beradi. Bu siyosatda yuzaga keladigan hodisalarni tushunish va bilish tamoyillarini shakllantiradigan nazariy tadqiqot mavzusi. To'g'ridan-to'g'ri tadqiqotlar ham bunga bo'ysunadi, ushbu fanga ijtimoiy hayotning muayyan sohalari to'g'risida aniq boy materiallarni, aniq va batafsil ma'lumotlarni taqdim etadi.
Ikkinchidan, funktsiya ratsionaldir. U kognitiv bilan chambarchas bog'liq bo'lib, ijtimoiy hayotni ratsionalizatsiya qilish kabi hodisani har tomonlama ko'rib chiqishga imkon beradi. Siyosatshunoslik murakkab va ba'zida juda chalkash siyosiy jarayonlarni izohlaydi va batafsil tushuntiradi, ularning oqilona mexanizmini inson manfaatlari, maqsadlari, ambitsiyalari, vazifalari va boshqalarning o'zaro aloqasi sifatida ochib beradi. Natijada, siyosiy harakatlar va hodisalar har bir shaxsning ongi va ongi uchun aniq va qulay bo'ladi.
Uchinchidan, funktsiya amaliydir. Siyosatshunoslikning utilitar yo'nalishi shundan iboratki, u jamiyat siyosiy hayotini qanday rivojlanish tendentsiyalari kutayotgani yoki kutishi mumkinligi to'g'risida ilmiy asoslangan bashoratlarni ishlab chiqishi mumkin. Bunday holda, odatda, siyosatshunoslikning bashoratli yo'nalishi haqida gap boradi. Siyosatshunoslik quyidagilarni berishga qodir:
- tarixning hozirgi bosqichida mamlakatning siyosiy rivojlanish imkoniyatlarini aniqlash mumkin bo'lgan doiraning uzoq muddatli prognozi;
- ma'lum bir siyosiy voqea yoki tadbir uchun tanlangan variantlardan biri bilan bog'liq bo'lgan kelgusi jarayonlarning muqobil stsenariylarini ko'rsatish;
- yon ta'sirlarni hisobga olgan holda har bir variant uchun ehtimoliy yo'qotishlarni hisob-kitobini ta'minlash.
Ko'pincha, siyosatshunoslar qisqa muddatli prognozlarni ishlab chiqadilar, bu erda ular mintaqalarda yoki umuman mamlakatdagi siyosiy vaziyatlarning rivojlanishi, turli rahbarlar, uyushmalar, partiyalar va boshqa siyosiy kuchlarning istiqbollari va imkoniyatlarini ko'rib chiqadilar (bashorat qiladilar).
Siyosatshunoslik tadqiqotlari asosida u yoki bu mamlakat aholisi yashaydigan davlat siyosati ishlab chiqilmoqda. Ya'ni, ushbu tadqiqotlar natijalariga ko'ra butun jamiyatning muhim muammolari mezonlari shakllantiriladi va alohida ajratiladi, hukumatning milliy, mudofaa va ijtimoiy siyosati ishlab chiqiladi va ijtimoiy ziddiyatlar hal etiladi.
Qadimda siyosatga jamiyat va shahardavlat (polis)ni boshqarish toʻgʻrisidagi fan (Platon va Aristotel) sifatida karalgan boʻlsa, hozirgi vaqtda siyosat deganda davlatni boshkarishning vazifa va maksadlari hamda bu maksadlarni amalga oshirish uchun mavjud yoki zarur boʻladigan ijtimoiy-siyosiy intlar, jamoat boshqarishdagi ishtiroki tushuniladi. Amaliy siyosat odamlarning sayovchi, deputat va vazir va sh.k. sifatida davlat hayotida faol ishtirok etishini anglatadi.
Siyosat oʻz taʼsir etish obyektiga koʻra 2 ga: ichki va tashqi siyosatga boʻlinadi. Siyosat ijtimoiy hodisa sifatida jamiyat hayoti sohalari: iqtisodiy, ijtimoiy, milliy, ilmiy-texnikaviy, ekologiya, madaniyat, harbiy va boshqa sohalarni qamrab oladi. Shu tarzda iqtisodiy siyosat, ijtimoiy siyosat, milliy siyosat, demografik siyosat, agrar siyosat, texnikaviy siyosat, ekologik siyosat, madaniy siyosat, kadrlar siyosati, harbiy siyosat va boshqa yoʻnalishlarda namoyon boʻladi. Siyosat subʼyektlari orqali ham ifodalanadi. Masalan, davlat siyosati, partiyalar va jamoat birlashmalari va harakatlari siyosati va h.k.
Siyosatni tushunishga turli xil yondoshuvlar bor. Ular teologik, tabiiy, sotsial, ratsional-tanqidiy yoʻnalishlarda siyosatning tabiatini tushunish va tushuntirish bilan bogʻliq qarashlardir. Mustabid Sovet davrida siyosatni ijtimoiy-sinfiy nuqtai nazardan tushunish, uning ustuvor yoʻnalishini belgilashsa muayyan ijtimoiy qatlam (proletariat) manfaatidan kelib chiqqan holda baholash odat boʻlgan. Bunday yondoshuv siyosatning mohiyatini noxolisona tushunishga olib keldi va inson siyosatning passiv obʼyektiga aylantirildi. Natijada inson siyosat bilan emas, balki siyosat inson bilan shugʻullana boshladi. Oxir oqibatda siyosat sinfiy manfaatlar asosida haddan tashqari mafkuralashib ketdi. Siyosat demokratik, umuminsoniy tamoyillardan ajratilib, milliy-maʼnaviy xususiyatlarni hisobga olmaydigan holga keltirildi, asl mohiyatiga zid boʻlgan maʼno kasb etdi. Siyosat "boshqarish sanʼati"ga emas, aksincha, zoʻrlik, taʼqib etish vositasiga aylandi. Davlat boshqaruvida manfaatlar uygʻunligi buzildi. Siyosiy hayotda "davlat — jamiyat — inson" munosabati qaror topib, davlat manfaati jamiyat va inson manfaatidan ustun boʻlib qoldi.
Mustaqillik tufayli Oʻzbekiston Respublikasining davlat siyosati yangicha maʼno va mazmun kasb eta boshladi. Bu siyosat, avvalo, Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga asoslanmoqda. Oʻzbekiston Respublikasining Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi, Oliy Majlis siyosiy institutlar faoliyati orqali amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda demokratiyaning umuminsoniy prinsiplariga rioya qilinishi, ularga koʻra inson, uning hayoti, erkinligi, shaʼni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi. Bu hol bugungi Oʻzbekiston olib borayotgan siyosatning asosiy mohiyatini, uning insonparvar siyosat ekanligini belgilaydi
Qadimda siyosatga jamiyat va shahardavlat (polis)ni boshqarish toʻgʻrisidagi fan (Platon va Aristotel) sifatida karalgan boʻlsa, hozirgi vaqtda siyosat deganda davlatni boshkarishning vazifa va maksadlari hamda bu maksadlarni amalga oshirish uchun mavjud yoki zarur boʻladigan ijtimoiy-siyosiy intlar, jamoat boshqarishdagi ishtiroki tushuniladi. Amaliy siyosat odamlarning sayovchi, deputat va vazir va sh.k. sifatida davlat hayotida faol ishtirok etishini anglatadi.
Siyosat oʻz taʼsir etish obyektiga koʻra 2 ga: ichki va tashqi siyosatga boʻlinadi. Siyosat ijtimoiy hodisa sifatida jamiyat hayoti sohalari: iqtisodiy, ijtimoiy, milliy, ilmiy-texnikaviy, ekologiya, madaniyat, harbiy va boshqa sohalarni qamrab oladi. Shu tarzda iqtisodiy siyosat, ijtimoiy siyosat, milliy siyosat, demografik siyosat, agrar siyosat, texnikaviy siyosat, ekologik siyosat, madaniy siyosat, kadrlar siyosati, harbiy siyosat va boshqa yoʻnalishlarda namoyon boʻladi. Siyosat subʼyektlari orqali ham ifodalanadi. Masalan, davlat siyosati, partiyalar va jamoat birlashmalari va harakatlari siyosati va h.k.
Siyosatni tushunishga turli xil yondoshuvlar bor. Ular teologik, tabiiy, sotsial, ratsional-tanqidiy yoʻnalishlarda siyosatning tabiatini tushunish va tushuntirish bilan bogʻliq qarashlardir. Mustabid Sovet davrida siyosatni ijtimoiy-sinfiy nuqtai nazardan tushunish, uning ustuvor yoʻnalishini belgilashsa muayyan ijtimoiy qatlam (proletariat) manfaatidan kelib chiqqan holda baholash odat boʻlgan. Bunday yondoshuv siyosatning mohiyatini noxolisona tushunishga olib keldi va inson siyosatning passiv obʼyektiga aylantirildi. Natijada inson siyosat bilan emas, balki siyosat inson bilan shugʻullana boshladi. Oxir oqibatda siyosat sinfiy manfaatlar asosida haddan tashqari mafkuralashib ketdi. Siyosat demokratik, umuminsoniy tamoyillardan ajratilib, milliy-maʼnaviy xususiyatlarni hisobga olmaydigan holga keltirildi, asl mohiyatiga zid boʻlgan maʼno kasb etdi. Siyosat "boshqarish sanʼati"ga emas, aksincha, zoʻrlik, taʼqib etish vositasiga aylandi. Davlat boshqaruvida manfaatlar uygʻunligi buzildi. Siyosiy hayotda "davlat — jamiyat — inson" munosabati qaror topib, davlat manfaati jamiyat va inson manfaatidan ustun boʻlib qoldi.
Mustaqillik tufayli Oʻzbekiston Respublikasining davlat siyosati yangicha maʼno va mazmun kasb eta boshladi. Bu siyosat, avvalo, Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga asoslanmoqda. Oʻzbekiston Respublikasining Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi, Oliy Majlis siyosiy institutlar faoliyati orqali amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda demokratiyaning umuminsoniy prinsiplariga rioya qilinishi, ularga koʻra inson, uning hayoti, erkinligi, shaʼni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi. Bu hol bugungi Oʻzbekiston olib borayotgan siyosatning asosiy mohiyatini, uning insonparvar siyosat ekanligini belgilaydi.


.