Sivilizatsiya” nima?

2-asosiy savol bayoni:

Markaziy va Janubi-Sharqiy Hindixitoy, Malakka yarimorolining shimoli va G’arbiy Nusantara orollaridagi mon-kxmerlar va austroneziyaliklar, G’arbiy Hindixitoydagi protobirmaliklar va monlar, shuningdek zamonaviy Yunnanning bir qancha tay-austroosiyo guruhlarining ajdodlarida ilk sinfiy davlat madaniyati va mafkurasining shakllanishi qadimgi Sharq sivilizatsiyalari bilan aloqalarning kuchayishi sharoitida kechgan.

Hindiston hamda Shri-Lankadan hinduiylik va buddizmning kirib kelishi diniy me’morchilik va ikonografiyaning umumqabul qilingan qoidalarining shakllanishiga olib keldi.

Arxeologik tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, Hindixitoy yarim orolining janubidagi Bapnoma shahri kabi nisbatan taraqqiy etgan markazlarda, hind markazining yodgorliklari kirib kelishidan avvalroq qurilishning g’isht va tosh qo’llanilgan avtoxton an’analari mavjud bo’lib, ilk kxmer animistik e’tiqodlariga xizmat qilgan ibodatxonalar barpo etilgan.

Bu hududlarda o’ziga xos obrazlar va mavzularga ega diniy va dunyoviy haykaltaroshlik, naqsh-bezak san’ati mavjud bo’lgan. Milodiy II-V asrlarda Bapnom va Janubiy dengizdagi dengiz kommunikatsiyalarining forpostlari mahalliy madaniyatning hinduiylik va buddizm bilan keng tutashgan zona bo’lgan. Ushbu dinlar austrik xalqlarning ajdodlarga sig’inish e’tiqodi va tabiatning iloha-ruhlari, boy diniy-mifologik an’analariga moslashtirilgan. Me’morchilikda bu podsho hokimiyatining vorisiyligi muqaddaslashtirilgan, Tog’ Podshoning Shiva qiyofasidagi hinduiylashtirilgan e’tiqodi bilan bog’liq ibodatxonalarning barpo etilishida namoyon bo’ldi.

Bapnom Oy sulolasining so’nggi podsholari (kurunglar) (V-VI asr boshlari) Angkor-Boreya rayonida Shivaning Podshoning ilohiy timsoli bo’lgan, muqaddas Tog’da istiqomat qiladigan Girishi va Maxeshvara qiyofasidagi ibodatxonalarini barpo etishgan. Bu an’ana Chenla (Kambudjadeshining o’tmishdoshi) tomonidan qabul qilingan va uning bosh ibodatxonasi Lingvi Vat Pxuda aks etgan.

Mazkur mafkuraviy tasavvurlar bilan bog’liq ibodaxona me’morchiligining yana bir markazi milodiy IV asrda Shiva-Bxadreshvari sulolaviy e’tiqodi yoyilgan qadimgi Tyampa (Janubiy Vyetnamning Markaziy qismidan to shimoligacha) bo’lgan. Kxmerlarda Tog’ Podsho Eysora nomi bilan ma’lum bo’lgan va ibodatxonalar shahri Misonda Shivalingi ibodatxonalari barpo etilgan.

Demak VI asrdayoq mahalliy mahobatli ibodatxona qurilishining ilk shakllari yaratilgan va u keyinchalik o’rta asr klassik me’morchiligiga, aynan “tog’-ibodatxona” shakliga asos bo’lgan. Mahalliy an’analarning hinduiylik (shivaizm, vishnuizm) va buddaviylik tasavvurlar bilan uyg’unlashuvi tufayli “tog’-ibodatxona”ning minorasimon yoki piramidasimon-terassali konstruktsiyasi austroosiyo (monlar, kxmerlar va boshqalar) va austroneziya xalqlari me’morchiligining barqaror modeliga aylandi.

Buddizmning tarqalishi bilan bog’liq bo’lgan yana bir muhim me’morchilik yodgorligi qo’ng’iroqsimon yoki dubulg’asimon stupalar bo’lib, ular “tog’-ibodatxona” bilan bir qatorda qadimgi va o’rta asr Janubi- Sharqiy Osiyo davlatlari diniy me’morchiligining asosiy tuzilmasini tashkil etdi. Dastlab stupalar Quyi Birma va Tailand monlarida va O’rta Iravaddagi pyularning ilk Birma podsholigida keng tarqaldi.

Hindixitoy yarimoroli va Nusantara orollarida ma’lum bo’lgan diniy ikonografiyada dastlab Budda tasvirlari milodiy II-III asrlardagi Amavarati maktabi va uning Shri-Lanka mahalliy variantlari ta’sirida yaratilgan. Dong – Ziong (Vyetnam), Pong-Tuk (Tailand), Sungey-Budjang (Malakka yarimoroli) dagi haykallarni esa Gupta davri hind obrazlarining mahalliy an’analar bilan uyg’unlashgan budda ikonografiyasi namunalari sifatida baholash mumkin. V-VI asrlardagi so’nggi Bapnom budda ikonografisida qadimgi kxmer mahobatli haykaltaroshligining ilk namunalaridan bo’lgan yirik yog’och haykaltaroshlik ajralib turadi.

Mahalliy toshga va yog’ochga ishlov berish va bronza quyish san’ati chuqur ildizlarga ega bo’lganligi sababli antrpomorf tosh va metall budda haykaltaroshligi tez rivoj topdi. VSh asrning birinchi yarmida yuzaga kelgan Pnom Da uslubidagi Budda, Vishnu va boshqa hinduiylik xudolarining tasvirlarida mahalliy va antik an’analar uyg’unligi ko’zga tashlanadi.

Qadimgi dunyo va o’rta asrlar chegarasida Janubi-Sharqiy Osiyo xalqlarining klassik san’ati xarakterini belgilab bergan alohida siyosiy-mafkuraviy omillarni sanab o’tish lozim. Birinchidan, yirik davlat birlashmalarining mavjudligi - Chenla (Kambudja), Tyao-Pray havzasidagi monlarning Dvaravat davlati, Iravad vodiysidagi Tarekkitar (Shrikshetra) ilk Birma podsholigi, hozirgi Janubi-G’arbiy Xitoydagi Dal (Nanchjao), Tyampa austroneziya davlati, Shrividjay (markazi Sumatra orolida) va Yava orolidagi Mataram. Navbatdagi omil hinduiylik va buddizm qobig’ida hukmdor-xudo rasmiy e’tiqodining, ajdodlarga sig’inish e’tiqodining turli an’anaviy shakllarining yanada rivojlanishidir. ”Keng yo’l” (maxayana) buddizmining va ayniqsa vajrayana buddizmi afsonaviy mafkurasining tarqalishi yana bir muhim omil bo’lgan.

Badiiy madaniyatning muhim yutuqlari bu omillar bilan bog’liq bo’lgan va ilk o’rta asrlar klassik me’yorlariga asos bo’lgan.

1. 
   “Tog’-Ibodatxona” me’morchilik obrazi kxmerlarlarning prasat, tyamlarning kalan, yavaliklarning chandi, malayyaliklarning biaro modellariga asos bo’lgan. Bu me’morchilik shakllarining barchasi zinapoyasimon piramida “tog’” ning yuqorisida barpo etilgan minorasimon, terassa-minorali ibodatxonalardir. Me’morchilikning ahamiyatga ega mahalliy yo’nalishlarining barchasida ibodatxona qurilishiga o’z an’analariga mos holda o’zgarishlar kiritilgan.
   
2. 
   Haykaltaroshlikning yetakchi yo’nalishlari yuqorida qayd etilgan me’morchilik, ya’ni ibodatxona majmualari bilan bog’liq bo’lgan. Kxmerlarning Sambor Prey Kuk va Prasat Andetdagi hinduiylashtirilgan xudolari va ayniqsa mashhur Xarixara (Shiva-Vishnu) haykallarida hukmdor hokimiyatining muqaddasligi va uning o’limidan so’ng ilohiylashtirilishi bilan bog’liq g’oyalar aks etgan.
   
3. 
   Qadimgi dunyo va o’rta asrlar chegaralarida mahobatli san’atning budda aqidalari doirasidagi mahalliy me’yorlari ishlab chiqilgan. Masalan, Markaziy Yavadagi Borobudur ibodatxoan majmuasida (VIII asr oxiri - IX asr boshi) muqaddas Tog’, stupa va piramida obrazlari birlashtirilgan.
   
4. 
   Vyetnam madaniy arealida “shimoliy mustaqillik” davrida (m.a. I asr – milodiy IX asrlar) xitoy sivilizatsiyasining ta’siri Dongshon sivilizatsiyasi vakillari-lakvyetlar an’analari bilan to’qnash keldi. Dxyana buddizmining qabul qilinishi va adaptatsiya qilinishi o’ziga xos qirralarga ega alohida me’morchilik, haykaltaroshlik va naqsh san’ati yodgorliklarining paydo bo’lishi bilan birga borgan (Dayla va Lyuilaudagi budda va fuqarolik inshootlari, Tenzudagi stupalar modellari, turli dafn buyumlari).
   

Qadimgi Janubi-Sharqiy Osiyo sivilizatsiyalarining badiiy merosi hozirda ushbu hududda istiqomat qiladigan etnoslar an’anaviy madaniyatining ajralmas qismini tashkil etuvchi madaniy qadriyatlarni yetkazishda katta rol o’ynadi.