Sivilizatsiya” nima?

2-savolning bayoni:

Ko’p asrlar davomida taraqqiy qilib kelgan qadimgi hind madaniyati bir qator qo’shni xalqlarning madaniy taraqqiyotiga kuchli ta’sir ko’rsatgan. O’z navbatida Hindiston tasviriy san’ati va me’morchiligida (ayniqsa eramizning birinchi asrlarida) qadimgi Yunoniston san’ati, shuningdek O’rta Osiyo mamlakatlari san’ati bilan bog’liq qirralar ko’zga tashlanadi.

Hind madaniyatining yodgorliklari bo’lgan Moxenjodaro va Xarappa xarobalaridan topilgan ko’plab miqdordagi qattiq tosh, yumshoq steatit, fil suyagi va sopoldan qilingan muhrlarda muqaddas qayvonlarning suratlaridan tashqari yozuvlar o’yib ishlangan. Hind yozuvining eng qadimgi asarlari Shimoliy Hindistonda urug’chilik tuzumining emirilish davridan boshlab eng qadimgi quldorlik davlatlarining paydo bo’lganiga qadar ilmiy bilimlarning paydo bo’lishi va juda qadimgi shakllanishi jarayonini kuzatish imkonini beradi. Moxenjodaro va Xarappadan topilgan iyeroglif yozuvlar shuni ko’rsatadiki, m.a. 3 ming yilliklardayoq Hindistonda o’ziga xos ravishda vujudga kelgan suratli yozuv mavjud bo’lgan. Hindistonda alifbo-bo’g’inli yozuv m.a. 3 asrda tarqalgan. Kxaroshti yozuvidagi bitiklar shu davrga oid. Bu yozuv oromiy yozuvini qo’llash negizida paydo bo’lgan bo’lishi mumkin. Ashoka yozuvlarining ko’pi braxma yozuvining original qadimgi hind tizimida ko’lamida yozilgan bo’lib, bu yozuvdan devanagari, shuningdek, ko’p sonli boshqa hind alifbolarining ancha keyingi tizimlari taraqqiy etgan.

Moddiy madaniyat va san’at yodgorliklari asosida, Hind vodiysi aholisining diniy tasavvurlari to’g’risida tushuncha hosil qilish mumkin. Muhrlardagi tasvirlar bu yerda yashagan aholining daraxtlar, hayvonlar, osmon jismlariga e’tiqod qilganidan guvohlik beradi. Ona ma’buda haykalchasi dinning dehqonchilik xususiyatini ko’rsatadi. To’rt hayvon qurshovida yog holatida turgan erkak ma’bud dunyoning to’rt tomonini hukmdori deb qaraladi.

Qadimgi Hindistonning ko’pgina asarlari hozirgacha hinduizm va buddizmning muqaddas kitoblari hisoblanadi. Yozma manbalar bizgacha juda ko’plab yetib kelgan. Sanskrit tilini o’rganish qadimgi til grammatik asarlariga, asosan Panini grammatikasiga (m.a.IV asr) asoslanadi. Adabiyot asosan diniy madhiyalar (Rigveda” va boshqa Vedalar) ritual sharhlar, nasihatlar to’plamidan iborat.

Ijtimoiy munosabatlarni o’rganish uchun asosiy manba bo’lib, diniy-ahloqiy majburiyat-draxmalar («Manu qonunlari»), siyosat san’ati to’g’risidagi (“Artxashastra”), muhabbat to’g’risidagi (Kamasutra) maxsus traktatlardan foydalaniladi.

Tarixiy voqealar adabiyotda kam tilga olinadi. U ko’p hollarda yarim afsonaviy qissalarda aks etadi. Yilnomalar eramizning I asrlarida Tseylondagi budda ibodatxonalarida tuzilgan va boshqa asosan budda ta’limotiga oid siyosiy-xo’jalik hujjatlari bo’lgan. Davlat va xususiy arxivlar yetib kelmagan. Hujjatlar palma daraxti barglari, po’stloq yoki mato parchasi kabi mo’rt asosda yozilgani uchun saqlanmagan.

Bizgacha faqat eramizdan avvalgi III-II ming yilliklarga oid o’qish qiyin bo’lgan Hind sivilizatsiyasiga oid muhrlardagi qisqa yozuvlar va Ashoki davri (m.a. III asr) yozuvlarigina yetib kelgan. Ashoka ediktlari deb atalmish bu yozuvlar diniy-ahloqiy nasiqatlarni hamda buddizmning keng yoyilishini, shuningdek Ashokaning diniy faoliyatini tasvirlaydi.

Bu yerda me’morchilik, haykaltaroshlik va rassomlik san’ati bir-biri bilan uyg’unlashgan holda rivoj topgan. Adabiy manbalarga ko’ra m.av. birinchi ming yilliklarda, bu yerda dastlabki davlat paydo bo’lgan davrda shu davlatlarda ajoyib, hashamatli yog’och me’morchiligi ravnaq topgan.

Qadimgi Hindiston san’atining gullagan davri Ashoka imperatorligi davrida (er.av.272-232) sodir bo’ldi. Ashoka hukmronlik qilgan davrda buddizm keng yoyildi. Bu din ibodatxonalar qurilishiga, tasviriy san’at namunalarining paydo bo’lishiga olib keldi. Buddaga bag’ishlangan me’morchilik kompozitsiyalarida qadimgi hind me’morchiligida mavjud an’analar, xalq mifologiyalari, Budda hayoti va faoliyati bilan qo’shilib ketgan afsonalar o’z ifodasini topdi.

Qadimgi Hindistonda qurilish materiali sifatida asosan yog’och ishlatilgan. Tosh va bronza haykaltaroshligi keyingi asrlardagina paydo bo’lgan. Yana shuningdek, hind qadimiy obidalarini o’rganish asosan XX asrda boshlandi. Faqat ozgina shaharlar, Moxenjodaro, Xarappa katta maydonlarda qazib ochilgan.

Kundalik hayotda bo’ladigan ehtiyojlar hindlarni juda qadimgi zamonlardayoq tabiatda bo’ladigan turli hodisalarni tartibli suratda kuzatib borishga majbur etgan. Tibbiyot, astronomiya va matematika sohasidagi dastlabki bilimlar ana shu tariqa vujudga kelgan.

Diniy-sehrgarlik dunyoqarashi hukmronlik qilgan davrda qadimgi Sharqdagi boshqa xalqlarda bo’lgani kabi, qadimgi hindlarda ham fanning boshlang’ich shakllari diniy e’tiqodlar va tasavvurlar bilan chirmashib ketgan. Shuning uchun tibbiyot fani to’g’risidagi eng qadimgi ma’lumotlar diniy “Veda” to’plamlarida, jumladan, “Rigveda”da madhiyalarida va “Atxarvaveda”da saqlanib qolganini ko’ramiz.

Qurbonliklar qilishning vaqtini aniqlash uchun osmon jismlarining harakatini kuzatish talab etilardi, bu astronomiya bilimlarining rivojlanishiga olib keldi. Murakkab mehroblar, diniy inshootlarning qurilishi esa geometriya fanining taraqqiyotida muhim omil bo’ldi.

Vaqt o’tishi bilan qadimgi azayimxon, bxishaj (jinlarni quvlovchi) garchi o’zining qadimgi nomini saqlab qolgan bo’lsa-da, sekin-asta tabibga aylanadi. Vedalar tuzilayotgan davrdayoq hind tabiblari anatomiyadan bir qadar xabardor bo’lganlar va ba’zi anatomik atamalarni qo’llaganlar. Hali primitiv bo’lgan bu meditsinaning taraqqiy eta borishi bilan, tabiblikning ba’zi bir ixtisoslari, chunonchi, ichki kasalliklarni, ko’z kasalliklarini davolash, jarrohlik paydo bo’ladi. Meditsina bilimlarining to’plana borishi eramiz boshlarida meditsina sohasida dastlabki traktatlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ldi.

Eramizgacha bo’lgan VIII-VII asrlarda Hindistonda Lokayati (faqat shu lokayani tan oluvchi kishilarning qarashlari) falsafiy ta’limoti shakllana boshlaydi. Bu ta’limot asoschisi Brixaspati va uning izdoshlari yerdan boshqa tarzda hayotning bo’lishi mumkin emas, degan fikrni olg’a surdilar.

Charveka nomi bilan ataladigan qadimgi hind falsafiy oqimi tarafdorlari esa, dunyoni tabiat hodisalarini qanday bo’lsa o’shanday tushuntirmoq kerak, degan talabni ilgari surgan edilar.

Ular nuqtai nazaricha, butun olam olov, suv, havo, tuproq yigindisidan iborat, inson ham ana shu to’rt unsur birikmasidan tashkil topgan. Charvekalar dunyoni hech kim yaratgan emas, balki uning zaminida moddiy elementlar birikishi yotadi, deb hisoblaydilar.

Hind xalqlari fan sohasida ham ulkan yutuqlarni qo’lga kiritganlar. Masalan, matematika, astronomiya fanlari bo’yicha V asrda mashhur olim Ar’iyabxattaxa harakatning nisbiyligi asosida yerning o’z o’qi atrofida aylanishi va uning quyosh atrofida aylanishini faraz qiladi. Matematikada nolning kiritilishi, arab raqamlari deb aytiladigan raqamlar Hindistondan kelib chiqdi.

Hindlar yuqori nav po’lat ishlashni o’zlashtiradilar. Metall san’atining noyob namunasi sifatida Sandra temir ustuni (o’tgan bir yarim ming yil davomida bu temir ustunda biror zang paydo bo’lmagan, bu yodgorlik hozirgacha yetib kelgan).