Sirtqi fakultet “iqtisodiyot, boshqaruv, soliqlar va sug’urta” kafedrasi “iqtisodiy xafsizlik” ta’lim yo‘nalishi

Material sig‘imining xususiy ko‘rsatkichlari
material 
resurslarning alohida turlaridan (xomashyo sig‘imi, metall sig‘imi, 
energiya sig‘imi va boshqalar) foydalanish samaradorligini tavsiflash 
uchun, shuningdek, alohida mahsulotlarning material sig‘imi darajasini 
(mahsulot birligiga ishlatilgan barcha materiallar qiymatining uning 
ulgurji narxiga nisbati) tavsiflash uchun qo‘llaniladi. 


 


5.5. Material resurslardan foydalanish tahlili 

 
Mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha rejani muvaffaqiyatli bajarish 
uchun korxona nafaqat xomashyo, yoqilg‘i va boshqa mehnat vositalari 
bilan o‘z vaqtida hamda to‘liq ta’minlanishi zarur, balki ulardan ishlab 
chiqarishda oqilona foydalanish ham muhim o‘rin tutadi. Bu esa 
materiallarni sarflashning ilg‘or me’yorlarini qo‘llash, yaroqsiz 
mahsulot chiqarishga yo‘l qo‘ymaslik yoki bu holatni minimumga 
tushirish, materiallardan faqat bevosita mo‘ljallanganligiga ko‘ra 
foydalanish, chiqindilarni to‘g‘ri qo‘llashni taqozo etadi. 

107 
Sanoat korxonalari sarfining umumiy miqdorida materiallar sarfi 

miqdori tayyorlanayotgan mahsulotning material sig‘imiga bog‘liq 
ravishda muhim ahamiyat kasb etadi. Material sarfi ulushi yetarli 
darajada keng oraliqda tebranadi – u yengil va oziq-ovqat sanoati 
tarmoqlarida eng yuqori bo‘lsa, kon sanoati tarmoqlarida eng past 
ko‘rsatkichga ega.
Materiallarni saqlash, moddiy qimmatliklarni yo‘qotish va 
hisobdan chiqarish, keraksiz materiallarni tashqarida sotish, yo‘qo-
tishlar uchun aybdor shaxslardan undirish masalalari, shuningdek, 
moddiy qimmatliklar qoldiqlarini inventarizatsiya qilish natijalari 
material resurslardan foydalanish tahlilida o‘z aksini topishi lozim.
Bunday tahlil materiallar qanchalik samarali sarflanayotganligi va 
mahsulot hajmi hamda tannarxiga qanday ta’sir qilayotganligini 
aniqlashga imkon beradi.
Tahlil quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi:
1. Mahsulotlar tannarxi kalkulyatsiyasi asosida tovar mahsulotning 
haqiqatdagi va rejalashtirilgan material sig‘imi aniqlanadi, keyin esa 
ular o‘rtasidagi farq topiladi.
2. Sarflardan olingan farqni tovar mahsulotni haqiqatdagi ishlab 
chiqarishga ko‘paytirgan holda materiallar tejalishi yoki ortiqcha 
sarfining umumiy miqdori topiladi. Hosil bo‘lgan umumiy miqdor ma-
terial sig‘imi o‘zgarishining mahsulot tannarxiga ta’sirini tavsiflaydi.
3. Materiallar tejalishi yoki ortiqcha sarfi miqdorini mos ravishda 
tovar mahsulotning haqiqatdagi yoki rejalashtirilgan material sig‘imiga 
bo‘lish yo‘li bilan tejash hisobiga qancha qo‘shimcha mahsulot olin-
ganligi yoki ortiqcha sarf hisobiga ishlab chiqarish qancha kamay-
ganligi aniqlanadi.


 

5.3-jadval