Sirtqi bo`lim talabalari uchun “Umumiy psixologiya” fanidan oraliq nazorati ishi topshiriqlari 7-variant

Sirtqi bo`lim talabalari uchun “Umumiy psixologiya” fanidan
oraliq nazorati ishi topshiriqlari
7-variant

1. 
   topshiruq: Quyidagi savollarga javob bering:
   

1. 
   Tafakkur operatsiyalari.
   

Analiz va sintez operatsiyalari. Analiz-shunday bir tafakkur operatsiyasidirki,
uning yordami bilan biz narsa va hodisalarni fikran yoki amaliy va xususiyatlarini
tahlil qilamiz. Allomalarning aytishicha, maymunning yong`oqni chaqishining
o`ziyoq boshlang`ich oddiy analizdir. O’quvchi va talaba yoshlar turmushda va
dars jarayonida analiz yordami bilan ko`pgina ishlarni amalga oshiradilar,
topshiriqlar misol va masalalarni yechadilar. Demak, tabiat va jamiyatdagi bilim
va tajribalarni inson tomonidan o`zlashtirib olish analizdan boshlanar ekan. Darsda
biz kimyoviy birikmalarni (N2 SO4-vodorod, kislorod va oltingugurtga)
parchalaymiz. Ma’ruzalarda gaplarni grammatik tahlil qilish asosida turli gap
bo`laklariga, morfema va fonemalarga ajratiladi. Agarda inson oldiga
avtomashina motorining tuzilishini bilish vazifasi qo`yilsa, u holda bu topshiriqni
xal qilish uchun u motorni ayrim qismlarga ajratib, har bir qismni o`z navbatida
alohida olib tekshirish lozim bo`ladi va hokazo.
Ma’ruza va dars jarayonlarida tafakkurning analiz qilish operatsiyasi juda
muhim rolь o`ynaydi. Insonga savod o`rgatish bola nutqini analiz qilishdan
boshlanadi. So`ng bu holat matnni gaplarga, gaplarni so`zlarga, so`zlarni o`z
navbatida bo`g`inlarga, fonemalarga, ularni esa tovushlarga bo`lish singari aqliy
faoliyat bilan asta-sekin almashtiriladi. Arifmetika, algebra, geometriya,
trigonometriya, fizika yoinki O’zbekistop tarixi, falsafa, iqtisod, politologiya,
psixologiya va boshqa fan asoslarini o`rganish muammoli topshiriqlarni,
masalalarni yechish ham analiz qilishdan boshlanadi. Yuqorida aytib o`tilgan
motor yoki boshqa qismlarning rolini chuqur tushunish uchun yolg`iz analiznipg
o`zi kifoya qilmaydi. Chunki tarkibiy qimlarni birlashtirilgan holda bir-biriga
ta’sir qilib turgan motor va mashinani butunligicha olib tekshirgandagina, uning
motor yoki mashina ekanligini anglash mumkin.
Sintez-shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, biz narsa va xodisalarning
analizda bo`lingan, ajratilgan ayrim qismlarni, bo`laklarini sintez yordami bilan
fikran yoki amaliy ravishda birlashtirib, butun holiga keltiramiz. Sintez
elementlarning, narsa va xodisalarning qismlari va bo`laklarini bir butun qilib
qo`shishdan iborat aqliy faoliyat ekanligi ta’rifdan ham ko`rinib turibdi. Analiz
amaliy bo`lgani kabi sintez ham amaliy xarakter kasb etadi. Masalan, motor yoki
dvigatelning qismlarini, detallarini yig`ishtirib o`rni-o`rniga joylashtirilganda,
ya’ni sintez qilinganda motor yoki dvigatelь hosil bo`ladi. Avtomashinaning
kuzovini, kabinasini, motor va hokazo qismlari sintez qilingan mahaldagina bir
butun avtomashinani bunyod etish mumkin. Turli psixologik mavzularni o`rganish
orqali psixologiya fani to`g`risida yaxlit tushuncha paydo bo`ladi. Kimyoviy
elementni reaktsiyaga kiritish yo`li bilangina istalgan birikma hosil qilish
imkoniyati tug`iladi. Rassomlar ko`z, qosh, burun va kishining boshqa
organlarini mutanosib ravishda chiziq orqali bir butun inson shaklini yasash,
90

yaratish imkoniyatiga ega bo`ladilar va hokazo.

2. 
   Ong va uning taraqqiyoti
   

Ong — psixikaning yuksak darajasi. Inson psixikasi bilan eng yuksak taraqqiy etgan hayvon psixikasi o`rtasida katta farq bor. Hayvonlar “tili” bilan inson tilini hech (qanday) bir jihatdan taqqoslab bo`lmaydi. Hayvon o`z to`dasidagi boshqa o`ziga o`xshash hayvonlarga ayni choqdagi bevosita vaziyat bilan cheklangan hodisalar haqida faqatgina signal berolsa, inson til yordami bilan boshqa odamlarga o`tgan, hozirgi va kelgusi zamondagi narsalar haqida axborot berishi va ularga ijtimoiy tajriba o`tkazishi mumkin. Hayvon va odam tafakkurining bir - biridan farq qilishi ular tili o`rtasidagi farqqa bog`liqdir. Inson abstrakt tafakkurga - hayvon esa amaliy tafakkurga ega. Odam zaruriyatga mos ravishda ongli suratda ish ko`rish qobiliyatiga ega. Qurol yasash va uni asrash qobiliyatiga egalik odamni ajratuvchi ikkinchi muhim farq hisoblanadi. Konkret vaziyatdan tashqarida hayvon hech vaqt qurolni boshqa narsalardan farqlab, qurol sifatida ajratmaydi va uni keyinchalik foydalanish uchun saqlab qo`ymaydi. Biron vaziyatda qurol o`z rolini o`tab bo`lgach, shu zahotiyok, hayvon uchun qurollik sifatini yo`qotadi. Odam ilgaridan o`ylab qo`yilgan reja bilan qurol yasaydi, quroldan tegishli maqsadlarda foydalanadi, hamda uni saqlab qo`yadi. Odam nisbatan doimiy buyumlar olamida yashaydi. Odam quroldan foydalanish tajribasini boshqalardan o`rganadi va o`zi bu tajribani boshqalarga o`rgatadi. Odam psixik faoliyatining hayvonlar psixikasidan uchinchi farqi shuki, inson o`zidan keyingi avlodlarga ijtimoiy tajriba qoldiradi. Odam bilan hayvon o`rtasidagi to`rtinchi, g`oyat muhim farq hissiyoti o`rtasidagi farqdir. Rivojlanish sharoitlarining turlicha bo`lishi odam psixikasining hayvon psixikasidan ajratuvchi muhim farqlardan hisoblanadi. Agar odam insoniyat tajribasini o`zlashtirmas ekan, o`ziga o`xshagan odamlar bilan munosabatga kirishmas ekan, shaxs sifatida tarkib topmaydi. Inson ongining rivojlanishiga asosiy omil mehnat faoliyati bo`lgan, ya`ni odamlarning birgalikda qurol yasash va undan foydalanish faoliyatlari bo`lgan. Mehnat faoliyati ijtimoiy munosabatlar taraqqiyotiga ta`sir qiladi, ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi esa mehnat faoliyatining takomillashuviga ta`sir ko`rsatadi. Inson ongi mehnatda rivojlanadi. Inson ongi evolyutsion taraqqiyot jarayonida aks ettirishning eng yuksak shakli sifatida maydonga kelib, ong tufayli odam moddiy dunyodagi narsalarning ob`ektiv barqaror xususiyatlarini ajrata oladi va shu asosda tevarak -atrofdagi voqelikni o`zgartira oladi. Demak, inson psixikasini - ong deb atash mumkin.

3. 
   Psixologiyada shaxsni o‘rganishlar nazariyasi
   

Insoniy shaxs avvalo insondan tug'ilishiga ishoniladi. Bu so'z birinchi qarashda to'g'ri. Biroq, insonning fazilatlari va xususiyatlarini shakllantirish uchun tug'ma old shartlarning yuzaga kelishining genetik shartligiga asoslanadi. Masalan, tananing yangi tug'ilgan shakli tuzilishi to'g'ri yurish qobiliyatini o'z ichiga oladi, miyaning tuzilishi intellektual rivojlanish imkoniyatini beradi, qo'llarning tuzilishi - asboblardan foydalanish istiqbollari. Ushbu yangi tug'ilgan chaqaloqlarning barchasi hayvonning kubiklaridan farq qiladi. Shunday qilib, chaqaloq aslida inson zotiga tegishli bo'lib, u alohida shaxs deb yuritiladi, chaqaloq buzoq esa faqat mavjud bo'lgan davrda alohida shaxs deb ataladi.

"Shaxsiy" tushunchasi insonning jinsini o'z ichiga oladi. Bir chaqaloq va kattalar, bir adaçayı va oligofrenik, madaniyatdan uzoq bo'lgan bir qabilada yashovchi va rivojlangan bir mamlakatning yuqori malakali bir fuqarosi, bir a'zosi sifatida qabul qilinishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, insonni shaxs sifatida tasvirlash, u haqida aniq bir narsa aytish demakdir. Bu dunyoda shaxs sifatida paydo bo'ladigan shaxs o'ziga xos ijtimoiy sifatga ega bo'lib, insonga aylanadi.

Bolalik davrida bir kishi tarixiy rivojlangan ijtimoiy munosabatlar tizimiga kiritilgan. Jamiyatda ushbu sohaning kelgusida rivojlanishi o'zaro munosabatlarning o'zaro o'xshashligini shakllantiradi, bu esa uni shaxs sifatida shakllantiradi - inson subyekti tomonidan insonning ijtimoiy munosabatlarning darajasi va sifatini ifodalovchi kommunikativ o'zaro munosabatlar va ob'ektiv faoliyat jarayonida olingan tizimli ijtimoiy mulk.

Psixologiya shaxsiyatning yagona ta'rifini taqdim eta olmaganligi sababli, shaxsiyat nazariyasi xorijiy psixologiya va rus fani rivojida faol rivojlanmoqda, biroq chet el tushunchalari eng muhimi hisoblanadi:

- shaxsning psixodinamik nazariyasi (tabiatning rivojlanishidagi asosiy omil tug'ma instinktlardir);

- shaxslarning dispozitsiya nazariyasi yoki iblislar nazariyasi, chunki uning tarafdorlari inson sub'ektlarining turli xil "ogohlantirishlarga" muayyan xatti-harakatlarga ma'lum predmetlarga (predispozitsiyalar, xususiyatlar) ega ekanligiga ishonch hosil qilishgan, soddalashtirganlar esa, bu yo'nalishdagi izdoshlar o'zlarining fikrlarida barqaror ekanliklarini, hodisalar, holatlar, hayot tajribasi, nima bo'lishidan qat'i nazar, harakatlar va hissiyotlarda doimiydir;

- fenomenologik (shaxs o'z-o'zini anglash uchun harakat qiladigan va ijobiy xususiyatga ega bo'lganligiga ishonishdan iborat);

shaxsiyatning kognitiv nazariyasi (kognitiv funktsiyalar va intellektual jarayonlar odamlarning xatti-harakatlariga chuqur ta'sir ko'rsatadi);

o'rganish nazariyasi yoki shaxsning xatti-harakatlar nazariyasi, asosiy dissertatsiya insonning hayot faoliyati jarayonida shaxs tomonidan olingan tajriba ekanligiga ishonch hisoblanadi.
Chet psixologiyada yuqorida ko'rsatilgan shaxsiyatning barcha nazariyasi zamonaviy psixologiya fanining eng muhim savoliga javob berishga intiladi: inson nima, uning mohiyati nima, uning rivojlanishiga nima sabab bo'ladi?Ro'yxatga kiritilgan yondashuvlarning har biri muayyan ko'rinishni ifodalaydi, bu murakkab kompleksning butun rasmini alohida bir qismini va ayni paytda identifikatsiya qilingan mexanizmni anglatadi.
Shaxsiyatning xatti-harakatlar nazariyasi atrof-muhitning shaxsiyat rivojlanishining manbai ekanligiga, shaxsning psixologik yoki genetik merosning hech qanday tarkibiy qismiga ega emasligiga ishonchga asoslangan. Bu faqat o'rganishning mahsuli bo'lib, shaxsiy xususiyatlar umumlashtirilgan ijtimoiy ko'nikmalar va xulq-atvorli reflekslardir.
Shaxsiyatning analitik nazariyasi, o'z navbatida, Jung tomonidan shakllantirilgan, tug'ma psixologik omillar kishilikning rivojlanishini aniqlaydi. Odamning ota-onasidan Jung "archetypes" deb nomlangan tayyor g'oyalarni ilgari suradi.
Ruhshunoslik sohasidagi ichki tadqiqotlar doirasida, shaxsni tushuntirishda etakchi rol, Karl Marx tomonidan ishlab chiqilgan sub'ektning sub'ekti bo'lgan faoliyat yondashuviga tegishli. Zehni jarayonlarni tushuntiruvchi printsip sifatida faoliyatning toifasi aqliy hayotning turli sohalarini o'rganishda qo'llaniladi. Aslida, shaxsning va uning avlodining aniq faoliyatida nafaqat aqliy hodisalar va shaxsning sub'ektiv ongi, balki ijtimoiy tushuncha ham ob'ektiv ifodani topadi.
Rus psixologiyasida shaxsiyat nazariyasi umuminsoniy vazifa bilan birlashtirilishi mumkin, bu narsa ongning tarkibiy unsurlarining ularga ta'sir etuvchi ogohlantirishlarning xususiyatlariga bog'liqligini o'rganishdir. Keyinchalik bu ikki qismli sxema "reaktsiya tenglamasi" (S-R) formulasida o'z aksini topdi, bu butunlay to'g'ri deb hisoblanmaydi, chunki u shaxsning aloqalarini sub'ektiv muhit bilan tushunadigan informatsion jarayonni o'z ichiga olmaydi. Ta'lim tushunchalari ong, his-tuyg'u, tasavvur va iroda ta'rifiga tushadigan har qanday narsani hisobga olmaydi. Atrofdagi haqiqatlardagi subyektlarning hayotini, uning ijtimoiy shakllanishini turli xil shakllarda amalga oshiradigan jarayonlar - bu faoliyat.
Rus psixologiyasidagi eng mashhur shaxslar nazariyasi L.Vygotskiyning tadqiqotlari, xususan, L. Bojovich va A. Leontievning advokatlarini ilmiy tadqiqotlar bilan bog'liq.
Mahalliy ruhshunos L. Bojovich taklif etgan kontseptsiya erta yoshlikdan yoshlik davriga qadar shaxsiy shakllanish davrini qamrab oladi. Bozovic shaxsni ta'riflash uchun shaxslarning ichki xususiyatlarini va xususiyatlarini tavsiflovchi tushunchalarni ishlatadi. U kishi insonning aql-idrok muayyan rivojlanish darajasiga erishganiga ishongan, u o'zining "odamini" boshqa odamlardan farq qiladigan va "men" tushunchasida namoyon bo'ladigan bo'linma sifatida his qilish qobiliyatiga ega. Boshqacha qilib aytganda, aqliy jarayonlarni shakllantirishning bunday darajasida, inson atrofdagi haqiqatni ongli ravishda ta'sir qilishi, o'zgartirishi va o'zi o'zgarishi mumkin.

Bozoviç, L. Vygotskiy tomonidan ilgari kiritilgan "shakllanishning ijtimoiy holati" va "etakchi faoliyat" tamoyiliga asoslanib, atrofdagi haqiqatning murakkabligi, shaxslararo muloqot va uning hayotining turli bosqichlarida bolaning faoliyatining o'zaro ta'sirining murakkab dinamikasida qanday rivojlanganligini ko'rsatdi. ichki manzil. Ushbu pozitsiya shaxsiyatning eng muhim xususiyatlaridan biri bo'lgan ushbu yondashuvni qo'llab-quvvatlovchi, uning rivojlanishining sharti sifatida qabul qilingan.

L. Vygotskiy va S. Rubinshteynning nazariyasini ishlab chiqishni davom ettirgan A. Leontiev tomonidan ishlab chiqilgan shaxsiyatning faoliyat nazariyasi odamning ijtimoiy rivojlanish mahsulotini ko'rib chiqdi va uning asosi uning faoliyati bilan amalga oshirilgan shaxsning ijtimoiy munosabatlarining umumiy jamiyati edi. Bu, odamning narsalarga, tabiatga yoki atrofdagi odamlarga ta'sir qilishi mumkin. Jamiyatga nisbatan, u inson sifatida, hamda narsalar sifatida, bir mavzu sifatida faoliyat yuritadi.
Shunday qilib, tavsiflangan kontseptsiyaning faoliyat yo'nalishiga muvofiq, shaxsning o'ziga xos xususiyatlari yoki o'ziga xos xususiyatlari shaxsiyatning tarkibiy qismi hisoblanadi. Ushbu kontseptsiyani qo'llab-quvvatlovchi tarafdorlar, shaxsiy xususiyatlar har doim muayyan ijtimoiy-tarixiy kontekstda amalga oshirilgan ishlar natijasida hosil qilingan deb hisoblashadi. Shu munosabat bilan shaxsiyatning o'ziga xos xususiyatlari ijtimoiy (normativ) deterministik elementlar hisoblanadi. Misol uchun, sabr-toqat shu kabi faoliyat turlarida rivojlanadi, unda mustaqil shaxs o'zini ko'rsatadi.
Behaviorizm tushunchasidan farqli o'laroq, shaxsiyatning faoliyat nazariyasi refleks emas, balki shaxsni xususiyatlarini rivojlantirgan interfaatsiya jarayoni mavzuni o'rgatish mexanizmi sifatida.
Asosiy shaxsiyat nazariyalari
Yigirmanchi asr mobaynida jahon psixologiya fanining amaliyotida uchta asosiy yo'nalish paydo bo'ldi, keyinchalik uning ichida eng muhim zamonaviy shaxslar nazariyasi shakllandi.
Psixologiyada shaxsning asosiy nazariyalari qisqacha quyida keltirilgan. Ularga gumanistik tushunchani, psikanalitik yo'nalishni va topologik psixologiyani ta'riflash odat tusiga kiradi.
Er yuzida insonparvarlik yo'nalishi psixoanalitik nazariyaga zid keladi, lekin bir xil xususiyatlarning mavjudligi ularni birlashtiradi.
Psixoanalitik ta'limga asoslangan yondashuvdan farqli o'laroq, uning faoliyatining manbaini topish uchun ongsiz ravishda repressiyaga tushgan bolaning tajribali taassurotlari, insoniylikning insoniy nazariyasi kelajakka intilish, o'z-o'zini anglash va o'z-o'zini anglash uchun shaxsiy harakatni shaxsiy faoliyatning asosiy omili deb hisoblaydi.
Insonparvarlik trendining tarafdorlari inson tabiatini yaxshi yoki neytral deb hisoblashgan. Mavzu qaror qabul qilish erkindir, shuning uchun u ular uchun mas'uldir. Inson - oldinga siljishli, maqsadlariga yo'naltirilgan, ular oldiga borishga qodir bo'lgan jonli. Shaxsiy faoliyatning asosiy harakatlantiruvchi kuchi ostida, ushbu yondashuvni izdoshlari o'z-o'zini anglash yoki o'zlarining tug'ma salohiyatlarini amalga oshirishga bo'lgan ehtiyojni ko'rib chiqdilar.
Gumanistik yo'nalishning muhim xususiyati holistik va fenomenologik yondashuvlardir.
Birinchi yondashuv, inson shaxsining shaxsiyatining individual tuzilmalariga qisqartirilmaydigan integrallashgan bir butun bo'lishiga asoslanadi. Ikkinchi yo'nalishning asoslari psixologik haqiqat, ya'ni, sub'ektiv tajriba bo'lib, uning asosida haqiqat talqin etiladi.
Shaxsiyatning shakllanishida, ushbu kontseptsiyaga binoan, shaxsga, ayniqsa, ota-ona uchun muhim muhitga bo'lgan munosabati muhimdir. Chaqaloqning rivojlanayotgan I-kontseptsiyasi barcha mumkin bo'lgan potentsiallarga mos keladi, faqat mazmunli kattalardan to'liq qabul va hurmatni olish, ya'ni mutlaqo ijobiy e'tibor. Bu yoki shaxsning turi turmush tarzi odamning ijobiy e'tiborini "sifat" ga bog'liq.
Rogersning insonparvarlik kontseptsiyasiga ko'ra, ikkita qarama-qarshi shaxs turi mavjud: "nomutanosib shaxs" va "to'liq ishlaydigan shaxs".
Insonning insoniyat nazariyasi qisqacha shaxsni, avvalambor, yaxshi, tabiatning ruhiy fazilatlari va ehtiyojlariga (masalan, o'z-o'zini rivojlantirish, o'z-o'zini rivojlantirish, dunyodagi bilim, o'zlikning ma'nosini tushunish, yaxshilik) ega bo'lishga qaratadi. Shu bilan birga, bunday ehtiyojlarni qoniqarsiz hayot sharoitlari yoki sharoitlar tufayli vaqtinchalik taqiqlash mumkin va bu shaxsning xatti-harakatlarida namoyon bo'lolmaydi.
A Maslow kerakli ierarxiyani ishlab chiqdi va taklif qildi, bu bosqichda bosqichlar mavjud. Birinchi bosqichda eng past ehtiyojlar (fiziologik) tananing organlari (masalan, nafas olish, oziq-ovqat, shahvoniy istak) tomonidan nazorat qilinadigan joyga joylashtiriladi. Kelgusi qadam sog'liqni saqlash, moddiy xavfsizlik (ishonchliligi zarurligi) uchun mo'ljallangan. Uchinchi bosqich - muloqot, o'zaro tushunish, odamlarni tushunish, g'amxo'rlik (ijtimoiy ehtiyoj). Keyingi bosqichda Maslow shaxsiy qadr-qimmat, hurmat, obro'-e'tibor, ijtimoiy muvaffaqiyatlar haqida ogohlikni talab qildi. Beshinchi bosqich o'z-o'zini rivojlantirish, ya'ni o'zini o'zi anglash va o'z-o'zini anglash zaruriyati, dunyodagi o'z maqsadini tushunishdir.