Sintaksis" grekcha so’z bo’lib, "tuzish

So'z birikmasi - ikki yoki undan ortiq mustaqil so'zning tobe grammatik aloqa (moslashuv, boshqaruv yoki bitishuv) asosida birikishi natijasida hosil bo'lgan, borlikdagi narsa va hodisalarning nomini bildiradigan sintaktik tuzilma — nutq birligi: ignaning ko'zi, kitobni o'qimoq, oydin kecha va boshqa Har qanday Sb. birdan ortiq mustaqil so'zning birikuvidan hosil boʻladi, tuziladi va 2 qismdan — hokim va tobe qismdan tashkil topadi: oliy maʼlumot (oliy— tobe qism, maʼlumot — hokim qism).

Sb. komponentlarining tarkibiga koʻra sodda va murakkab turlarga bulinadi. Komponentlarining har biri bir soʻz shakliga teng boʻlgan Sb. sodda Sb. hisoblanadi: sayroqi qush, yigirma xonadon, tez yugurmoq kabi. Komponentlari yoki ulardan biri birdan ortiq soʻzdan, suz birikmasidan iborat boʻlgan birikmalar murakkab Sb. deyiladi. Mas, oliy maʼlumotli mutaxassis (oliy maʼlumotli — tobe kiyem, mutaxassis — hokim qism).

Tarkibidagi hokim qismning qaysi soʻz turkumidan boʻlishiga koʻra S b. ning 2 turi farqlanadi: ot Sb., feʼl Sb. Ot Sb. hokim komponenti feʼldan boshqa turkumga oid soʻz (ot, son, ravish) bilan ifodalangan Sb. dir (yuk mashinasi, barcha oʻquvchilar, goʻzal qishloq va boshqalar). Feʼl Sb. hokim kismi feʼl bilan ifodalangan Sb. laridir (bogʻni aylanmoq, kitob oʻqimoq, tez yurmoq kabi). Tarkibidagi tobe soʻzning sintaktik vazifasiga koʻra 3 turi farqlanadi: aniqlovchili Soʻz birikmasi (yangi kitob), toʻldiruvchil i Sb. (ukamni oʻynatdim) va holli Sb. (tez gapirmoq, qishlokla yashamoq).

Soʻz birikmasi mazmun va ohang tugalligiga ega boʻlmaydi, fikr ifodalamaydi va shu xususiyati bilan sintaktik birlik boʻlmish gapdan farqlanadi

3-savol

So‘zlarning nopredikativ tobe bog‘lanishi uch xil bo‘ladi:

1) boshqaruv;

2) bitishuv;

3) moslashuv.

1. Boshqaruv. Tobe so‘zning hokim so‘z talab etgan shaklda kelishi boshqaruv deyiladi. Bunda boshqariluvchi so‘z bosh va qaratqich kelishigidan tashqari boshqa kelishik shaklini yoki ko‘makchini olib keladi. Boshqariluvchining qaysi kelishik yoki ko‘makchi bilan shakllanishi boshqaruvchi so‘zning ma’nosi, semantikasi bilan belgilanadi: kitobni o‘qimoq, qariyalarga g‘amxo‘rlik qilmoq, universitetda o‘qimoq, ishdan qaytmoq, o‘quvchilar bilan suhbatlashmoq kabi.

Boshqaruv ikki xil bo‘ladi: kelishikli boshqaruv va ko‘makchili boshqaruv.

Kelishikli boshqaruvda boshqariluvchi so‘z ma’lum kelishik shaklida qo‘llanadi: kattalarni hurmat qilmoq, tog`ga chiqmoq kabi.

Ko‘makchili boshqaruvda boshqariluvchi so‘z ko‘makchi orqali shakllanadi: zavq bilan ishlamoq, telefon orqali gaplashmoq kabi.

Boshqaruv usuli bilan bog‘lanish to‘ldiruvchi-to‘ldirilmish, hol-hollanmish munosabatlarini yuzaga keltiradi.

2. Bitishuv. Hokim va tobe so‘zlarning o‘zaro so‘z tartibi hamda ohang yordamida birikishiga bitishuv deyiladi. Bitishuv yo‘li bilan bog‘lanish sifatlovchi-sifatlanmish (yangi libos), izohlovchi-izohlanmish (shoir Erkin Vohidov), qisman hol-hollanmish (to‘satdan uchrab qolmoq) munosabatidagi birikmalarga xos bo‘lib, uning qismlari ifoda materialiga ko‘ra turlicha bo‘ladi:

1) sifat + ot: ziyrak bola, yam-yashil dala;

2) ot + ot: temir darvoza, oltin kuz;

3) son + ot: besh kishi, o‘n tup ko‘chat;

4) olmosh + ot: barcha xalqlar, shu yo‘l;

5) sifatdosh + ot: sinalgan odam, aytilgan so‘z;

6) ravish + ot: mo‘l hosil, ko‘p xususiyatlar;

7) taqlid so‘z + ot: g‘ir-g‘ir shabada, tars-turs ovozlar;

8) ravish + fe’l: tez yurmoq, erta kelmoq;

9) ravishdosh + fe’l: o‘ylab gapirmoq, quvonib aytmoq;

10) taqlid so‘z + fe’l: duv-duv to‘kilmoq, gir-gir aylanmoq.

3. Moslashuv. O‘zbek tilida qaratqich va qaralmishning aloqasi bog‘lanishning alohida turini tashkil qiladi. Bunda so‘zlardan birini hokim, birini tobe deb qarash qiyin, chunki qaralmishning talabi bilan qaratuvchi bo‘lak qaratqich kelishigi shaklini oladi, o‘z navbatida, qaratuvchining talabiga ko‘ra qaralmish egalik affiksini qabul qiladi: bolalarning quvonchi, mening kitobim, sening daftaring, ularning vazifasi kabi. Bunda munosabatdorlik (o‘zaro hokimlik, tobelik) kuzatiladi.

Aslida moslashuv deyilganda, tobe so‘z shaklining hokim so‘z shakliga mos kelishi nazarda tutiladi. Bu holat rus tiliga xos, negaki moslashuv yo‘li bilan tuzilgan qurilmalarda, jumladan, aniqlovchili birikmalarda tobe so‘z hokim so‘z bilan grammatik shaklda moslashib, hokim so‘z bildirgan xususiy grammatik ma’nolarga ega bo‘ladi. Masalan, interesnaya kniga birikmasida kniga hokim so‘z bo‘lib, bosh kelishik, birlik, jenskiy rod (jins) kabi xususiy grammatik ma’nolar anglatgan; tobe so‘z (interesnaya) hokim so‘zning aynan shu shakliga moslashib, xuddi shunday grammatik ma’nolarni ifodalaydi.

O‘zbek tilida qaratuvchi va qaralmishning munosabati yuqorida qayd etilgan birikma qismlarining munosabatidan farq qiladi. Shuning uchun bunday bog‘lanishni moslashuv deb emas, muvofiqlashuv deb izohlash lozim bo‘ladi.

Demak, o‘zbek tilida qaratuvchi va qaralmishning birikishi muvofiqlashuv asosida voqe bo‘ladi.

4-savol

Ibora(turg’un birikma) ma’no jihatidan bir so’zga teng,  ajralmas holatga kelib qolgan birlikdir. Uning tarkibidagi so’zlarni hokim yoki tobe birliklarga ajratish mumkin emas. Qiyoslang: tosh yo’l (so’z birikmasi) – oq yo’l (ibora, ya’ni omon-eson borib kelishni tilash). So’z birikmasi tarkibidagi so’zlarni almashtirish mumkin, iboradagi so’zlarni esa almashtirish mumkin emas: maktabga bormoq – teatrga bormoq (so’z birikmalari); ko’zi to’rt bo’lib kutmoq (ko’zi besh bo’lib kutmoq deb almashtirib bo’lmaydi). Ba’zan gap tarkibida so’z birikmasi va iboralar shakliy jihatdan teng kelib qolishi mumkin, bunda so’z birikmasi o’z ma’nosida, ibora esa ko’chma ma’noda keladi: oyoq tiramoq: U devorga oyog’ini tirab(so’z birikmasi) arqonni tortdi – Mening gapimga ko’nmay, oyog’ini tirab (ibora) turib oldi.

Sintagmafonetik hodisa bo’lib, unda ikki so’z o’zaro birikkanda mazmun etakchi hisoblanmaydi, bitta mustaqil yoki bitta yordamchi so’z ham sintagmani tashkil etishi mumkin yoxud bir so’zning  o’zi ham sintagmani tashkil etishi mumkin. So’z birikmasi esa eng kamida ikkita mustaqil so’zdan iborat bo’ladi: - Bu kitoblar kim uchun olindi?  - Men uchun emas, ukam uchun (ikkinchi gapda ikkita sintagma mavjud bo’lib ular bitta mustaqil, bitta yordamchi so’zlardan tashkil topgan: men uchun, ukam uchun)

5-savol Valentlik tushunchasi

Hozirgi tilshunoslikda gap bo‘laklari ierarxiyasida faqat

kesimning eng muhim bo‘lak, gapning struktur asosi deb qaralishi gapni tashkil etuvchi sintaktik elementlar o‘rtasidagi sintaktik aloqalar xarakteriga ham ta`sir qiladi. Har qanday gap predikat va uning argumentlari munosabati birligi sifatida qaralar ekan, predikat va uning argumentlari o‘rtasidagi sintaktik munosabatlar tushunchasi hozirgi tilshunoslikda morfologik munosabatlar tiplarining boshqaruv, moslashuv, bitishuv kabi tahlili orqali emas, balki valentlik tushunchasi orqali belgilanadi. Sintaktik aloqa reallashgan valentlik sifatida qaraladi. Keyingi yillarda valentlik nazariyasi o‘z muammosi jihatidan tilshunoslikda alohida soha sifatida ajrala boshladi. Bu termin aslida 1948-yilda S.D.Kaynelson tomonidan qo‘llanilgan edi.

U so‘zning gapda ma`lum tarzda reallashishi va boshqa so‘z bilan

ma`lum kombinatsiyaga kirishishi xususiyatini uning sintaktik

valentligi hisoblaydi.

6-savol

1) teng bog‘lanish – ikki so‘zning teng huquqli, biri ikkinchisiga bo‘ysunmay bog‘lanishi:akam va ukam, kitob va daftar kabi. Bir xil gap bo‘lagi vazifasida kelib, ko‘pincha bir xil so‘roqqa javob bo‘luvchi bo‘laklarning o‘zaro teng bog‘lovchilar yoki sanash ohangi yordamida bog‘lanishi teng bog‘lanish sanaladi.