: tez, oz, ko’p, atayin, jo’rettaga (sifat ravishlar); yurmoq, o’qimoq, yozmoq (fe’llari) va boshqalar

Aim.Uz

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI


Xorijiy tillar filologiyasi fakulteti
Fan: Hozirgi o’zbek adabiy tili


REFERAT
Mavzu: Qo’llanilish doirasi chegaralangan leksika: dialektal, terminologik leksika, jargon va argolar
Bajardi: 204-guruh talabasi
Tillayeva M.
Ilmiy rahbar: Mahmadiyev Sh.
Samarqand - 2011
Reja:

I. Kirish.

II. Asosiy qism:

1. 
   O’zbek tilidagi keng iste’mol so’zlar.
   
2. 
   Lahjalar o'zbek tilidagi lahjalarning ahamiyati
   
3. 
   Ingliz tilidagi lahjalar va ularning qo"llanilishi
   
4. 
   Jargon va argolar.
   

III. Xulosa.
IV. Foydalanilgan adabiyotlar.

Leksemlar ishlatilish doirasi jihatdan avvalo 2 guruhga bo’linadi: ishlatilish doirasi chegaralanmagan qatlam va ishlatilish doirasi chegaralangan qatlam. Bunday guruhlarga ajralish asosan ot, sifat, ravish va fe’l turkumlaridagi leksemalarga xosdir. Son va olmosh turkumlarida, shuningdek, bog’lovchi, yuklama, va undovlarda ishlatilish doirasi chegaralangan so’zlar yo’q.

Ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksemlar o’zbek tilida so’zlashuvchilarning barchasi uchun umumiy bo’lgan, hammaga tushunarli va hammaning nutqida bir xil darajada qo’llanadigan so’zlardir: qo’l, qosh, ko’z, daraxt, meva (otlar); oq, qora, katta, kichik, yaxshi, yomon (sifatlar): tez, oz, ko’p, atayin, jo’rttaga (sifat - ravishlar); yurmoq, o’qimoq, yozmoq (fe’llar) va boshqalar. Bunday leksemalar umumxalq lug’aviy birliklari deb ham yuritiladi.
II. Ishlatilish doirasi chegaralangan leksemalar dialektga, kasb – hunar leksemasiga va jargon – argolarga xos so’zlardir. Jonli so’zlashuvda ishlatiladigan vulgarizmlar ham qo’llanilishi chegaralangan lug’aviy birliklar sanaladi.
“Qo’llanilishi chegaralanmagan leksemalarning aksariyati umumturkiy va o’zbekcha so’zlardir. Ammo, shu bilan birgalikda, ular orasida o’zlashmalari ham ko’p. Masalan:
Tojikcha: go’sht, non, dard, bobo, dugona.
Arabcha: avlod, bilan, inson, sinf, millat.
Yevropa tillaridan o’zlashgan leksemalar o’z qatlamga oid ham, o’zlashgan ham bo’lishi mumkin”¹.
O’zbek tilidagi keng iste’mol so’zlar. Bunday so’zlar kundalik turmushda keng qo’llanilishi, ko’pchilik uchun tushunarli ekanligi va stilistik jihatdan neytralligi bilan xarakterlanadi.
O’zbek tilining keng iste’mol so’zlari yetarli o’rganilgan emas. “Ayrim tadqiqotlarda bu guruh so’zlar “qo’llanish doirasi chegaralanmagan leksika” nomi bilan talqin qilindi”².
Keng iste’mol so’zlarga E. Begmatovning “Hozirgi o’zbek adabiy tilining leksik qatlamlari” kitobida yigirma olti xil guruhchalarga bo’lib, har biriga misollar bilan izohlangan. Ulardan ba’zilarini keltiramiz:
tabiiy borliqqa oid narsa va hodisalarning nomlari: quyosh, oy, suv, havo, osmon, yulduz, daryo, tog’ kabi;
tabiatning turli stixiyalarini anglatuvchi tushunchalarning nomlari: shamol, bo’ron, toshqin, chaqmoq, yashin, sel, tuman, zilzila kabi;
harakat va holatni, shuningdek insonning mehnat faoliyatini ifodalovchi so’zlar: yurmoq, turmoq, urmoq, yugurmoq, chopmoq kabi;
insonning psixik holati bilan bog’liq so’zlar: sevinch, sevinmoq, quvonch, achinmoq, yig’lamoq kabi;
odam va hayvonlarning nomlari: kishi, ayol, bola, qiz; ot, qush, it, kabi;
odam va hayvon a’zolari va muchallarining nomlari: bosh, oyoq, qo’l, barmoq, jigar, o’pka, yurak kabi;
qarindosh – urug’likka oid so’zlar: ota, ona, o’g’il, qiz, opa, singil, bola, amaki, bobo, amma, tog’a va boshqalar;
kishilar o’rtasidagi munosabatni, uzoq – yaqinlikni ifodalovchi so’zlar: qadrdon, mehribon, g’amxo’r, jonkuyar, do’st va boshqalar.
Odam va hayvonlarning xarakteri, xulqini ifodalovchi so’zlar: chaqqon, epchil.
Dialektal leksika ma’lum hududda yashaydigan hamma kishilar qo’llaydigan, o’sha hudud aholisi nutqiga xos bo’lgan so’zlardir. Bundan tashqari dialektal leksika faqat og’zaki nutqqa xosdir. Bu jihatdan u oddiy so’zlashuv leksikasiga o’xshab ketadi. Lekin oddiy so’zlashuv leksikasining qo’llanilishi doirasi territoriya jihatdan chegaralangan bo’lmaydi.
Dealektal so’zlar adabiy til leksikasi hisoblanmaydi. “Dialektizm – umumtilga emas, balki shu umumtilning mahalliy ko’rinishlari bo’lgan dialektlarga xos hodisa; Shunga ko’ra bular odatda biror dialektning vakillari nutqida ishlatilib, ko’pincha boshqa dialektlarning vakillariga, shuningdek, adabiy tilga ham xos bo’laydi.
Dialektizm asosan uch turli:
Lug’aviy dialektizm – lug’aviy birliklardagi turi.
Grammatik dialektizm – grammatik hodisalardagi turi (masalan, ba’zi dialektlarda o’rin ma’nosi uchun – ga, aksincha, jo’nalish ma’nosi uchun –da ishlatilishi kabi).
Fonetik dialektizm – tovush talaffuzi va tovush o’zgarishiga bog’liq turi (masalan, ovoz tovushlarining ba’zi dialektlarda cho’ziqroq va yumshoqroq talaffuz qilinishi, ayrim dialektlarda bir tovush o’rniga boshqa tovushning kelishi va boshqalar)”¹.
Dialektal leksika adabiy butunlay o’zlashib ketsa, unday leksika dialektal leksika doirasidan chiqib, chegaralanmagan leksik qatlamga kiradi. Masalan, darg’a (o’g’. qip) – kema boshlig’i, kapitan, archimoq (Farg’ona), shamoyil, ziyod, yelvagay, aymoqi kabi so’zlar keyingi yillarda o’zbek tilining turli dialektlardan adabiy tilga o’zlashgan so’zlardir.
“Hozirgi o’zbek tilining ham qishloq, tuman va viloyatlaridagi shevalari farqlanadi. Masalan, sut beradigan qoramolni turli shevalarda sigir – siyir – sig’ir – mol – inak; tomga oyoq qo’yib chiqadigan asbobni narvon – shoti – zangi (zanggi) deb ataydilar. Shuningdek, kepchik – zog’ama – yelpishtovoq; keli – o’g’ir – so’ki; qalampir – garmdori – buruch; nonpar – nompar – chekich – chakich – tikach – bejak kabi turli shakllarda ishlatiladigan predmet nomlari bo’yicha juda ko’p misollar keltirish mumkin. Bu hol O’zbek tilining nihoyatda boy so’zlar xazinasiga ega ekanligining yaqqol dalilidir”².
Dialektal so’zlar qo’llanilish jihatdan ikki guruhga bo’linadi:
Progressiv dialektizmlar.
Regressiv dialektizmlar.
Progressiv dialektizmlarning tilda ekvivalenti bo’lmaydi. Predmet yoki hodisaning yagona ifodasi sifatida adabiy tilga o’zlashib, adabiy tilni yangi so’z bilan boyitadi. Regressiv dialektizmlarning esa tilda aniq ekvivalenti bo’ladi: og’iz – ovuz, buzoq – buzov.
“Tilning lug’at boyligida leksik dialektizmlardan tashqari, frazeologik dialektizm ham uchraydi”¹.
Badiiy adabiyotda va kinofilmlarda mahalliy hayotni aks ettirish, asar qahramonlari nutqini real berish maqsadida dialektizmlardan foydalaniladi. “Ayrim leksemalar adabiy tilda boshqa, shevada boshqa ma’noda ishlatiladi. Masalan, [pashsha] leksemasi sememasi lug’atda “yozma qo’sh parda qanotli hasharot” deb berilgan. Biroq ayrim shevalarda u [chivin] leksemasi o’rnida ishlatiladi. “Ikki qanotli, uzun mo’ylovli qon so’ruvchi mayday hasharot” sememasi esa [pashsha] leksemasi o’rnida ishlatiladi”².
“Dialektizm umumtil lug’at boyligining nisbatan oz miqdori tashkil etadi. Shu oz miqdor leksemalardan ham adabiy tilga saylab kiritiladi”³.
Terminologik leksikani professional va ilmiy terminlar tashkil etadi.
Ilm-fan, texnika, qishloq xo’jaligi va boshqa sohalarga oid tushunchalarning aniq atamasi bo’lgan so’z yoki so’z birikmasi termin deyiladi. Har bir fan, kasb-hunar o’z terminlariga, shu terminlar jamidan iborat leksikasiga ega. Bunday maxsus leksika terminologiya deb ham yuritiladi: fizika terminologiyasi, lingvistik terminologiya kabi.
“Terminlarni qo’llanish doirasi jihatdan, asosan ikki turga bo’lish mumkin. Birinchisi umumxalq tushunadigan va qo’llaydigan terminlar bo’lsa, ikkinchisi muayyan tor ixtisos doirasidagina qo’llaniladigan, mutaxasislargina tushunadigan maxsus so’zlardir. Har bir fan va texnika terminologiyasida, kasb-hunar sohasining leksikasida asosan ana shu ikki turli terminlar va so’zlarni uchratish mumkin”⁴.
“O’zbek tili ilmiy terminologiyasida uch tip terminlarni ajratish mumkin: 1) tarixiy – traditsion terminlar. Bu terminlar o’zbek tilida qadimdan termin funksiyasida qo’llanib kelmoqda. Bunday so’zlar zamonaviy o’zbek terminologiyasining negizini tashkil etadi: tarix, imlo, alifbo…
2) yangi o’zlashgan terminlar: akustika, jurnal, jurnalist, radio, televizor, telefon, telegraf, gaz kabi;
3) o’zbek tilining o’zida yaratilgan yangi zamonaviy terminlar: a) o’z material asosida yasalgan terminlar: uchburchak, kesim, saylov, aylanma, saylanma, so’z boshi va boshqalar. b) o’zlashgan so’zlar asosida yasalgan terminlar: elektrlashtirish, mashinalashtirish, kolxozchi va boshqalar”¹.
Terminlar muayyan bir sohaga oid tushunchalarni aniq ifoda etuvchi so’zlar bo’lsa-da, lekin bu so’zlarning qo’llanilishi shu soha kishilari doirasi bilan chegaralangan bo’lishi shart emas. Bunda ikki holatni ko’rish mumkin: 1) Terminlarning ma’nosi sohaga aloqasi bo’lmagan kishilar uchun ham tushunarli bo’ladi va ular tomonidan ham qo’llanilaveradi. Masalan: botanikaga oid bug’doy, paxta, o’rik, g’o’za uzum, nok; sana’atshunoslikka oid sahna, afisha, aktyor;
2) Terminlarning ma’lum qismi shu termin oid bo’lgan soha kishilari uchun tushunarli bo’ladi va shular nutqida qo’llanadi: tilshunoslikka oid morfema, fonema, urg’u, o’zak; ximiyaga oid oksidlar, indikator kabi.
Terminlar kasb-hunarga, ilm-fanga doir tushunchalarni ifodalashiga ko’ra asosan, ikki katta turga: ilmiy terminlar va professional terminlarga ajraladi.
Professional terminlar: ovchilik, chorvachilik, kulolchilik, duradgorlik, binokorlik, poyabzaldo’zlik, naqqoshlik, kashtachilik va shu kabi sohalarga oid tushunchalar, o’zlariga xos so’zlar (terminlar) bilan ifodalanadi. Ma’lum kasb – hunarga va mutaxassislikga oid monosemantik so’zlar professional terminlar sanaladi.
Ilmiy terminlar fan, san’at va adabiyot va boshqa sohalarga oid terminlar. Har bir fan o’ziga xos terminlarga ega. Ilmiy terminlarning ba’zi turlaridan misollar keltiramiz:
Tilshunoslik terminlari: fonema, fonetika, urg’u, bo’g’in, reduksiya, leksika, semantika, frazeologiya, grammatika, morfologiya, sintaksis, ega, kesim, aniqlovchi, xol.
Adabiyotshunoslik terminlari: sifatdosh, o’xshatish, mubolag’a, jonlantirish, roman, hikoya, aruz, g’azal.
Tarixshunoslik terminlari: jamiyat, feodalizm, kommunizm, urug’, qabila, elat, millat, davlat.
Matematika terminlar: kub, kvadrat, minus, yechim, miqdor.
Shu kabi boshqa bir qancha sohalarga oid terminlar mavjud.
Jargonlar va argonlar – biror argo yoki jargonga xos leksemalar. Agro va jargonlar biror ijtimoiy guruh yoki toifalarning, masalan, sportchilar, o’g’rilar, olibsotarlar, poraxo’rlar va boshqalarning “yasama tili”dir. Shuning uchun argo va jargonlar ijtimoiy dialektlar deb ham yuritiladi.
Argotizmlar yashirin ma’no ifodalaydi. Masalan, otarchilar orasida – yakan (“pul”), ichuvchilar orasida – novcha (“araq”), qizil (“vino”) kabi.
Jargonizmlarda yashirin ma’no bilan birga tinglovchini yoki o’zga bir shaxsni kamsitish yoxud uning xislatlarini bo’rtirib baholash ottenkalari ham mavjud bo’ladi. Masalan, talabalar jargonida: dum – “topshirilmagan imtihon”, “qarz”; jonli so’zlashuvda: yo’rg’a – “yengil tabiatli”, “buzoq” va boshqalar.
2. Lahja yoki Dialekt — umumxalq tilining muayyan chegaralangan hududda joylashgan kishilar jamoasida bevosita aloqa vositasi sifatida qoʻllanuvchi va nisbatan yaxlit lisoniy tizim bilan ajralib turuvchi koʻrinishi. Lahja bir qator kattaroq til tuzilmasi tarkibiga kiradi, ushbu butunlikning boshqa qismlariga, boshqa Lahjalariga qarshi qoʻyilib, taqqoslanadi va ular bilan umumiy xususiyatlarga ega boʻladi. Hududiy Lahjalar tovushlar tarkibi, grammatika, soʻz yasalishi, leksika nuqtai nazaridan muayyan tafovutlarga ega boʻladilar. Bunday farqlar sezilmas darajada boʻlib, aniq, bir tilning turli Lahjalarida soʻzlovchilar bir-birini yaxshi tushunishadi (mas, oʻzbek tili Lahja va shevalari), boshqa tillarning Lahjalari bir-biridan kuchli farq qilib, bunda turli Lahjalarda soʻzlovchilarning oʻzaro aloqasi qiyinlashadi yoki mumkin boʻlmaydi (mas, nemis, xitoy tillari Lahjalari). Lahja umumxalq tilining quyi bosqichi hisoblanadi, u shevaga nisbatan keng maʼnoga ega boʻlib, shevalar yigʻindisidan tarkib topadi. Mas, etnogenetik jihatdan koʻp tarkibli boʻlgan oʻzbek tilida 3 ta asosiy Lahja farqlanadi: qorluq-chigil-uygʻur Lahjasi — Fargʻona vodiysidagi, Toshkent va Zarafshon vohalaridagi shaharlar va ularga yaqin aholi maskanlari shevalarini oʻzi ichiga oladi; qipchoq Lahjasi — Samarqand, Buxoro, Surxondaryo, Shim. Xorazmdagi hamda Fargʻona va Ohangaron vodiylaridagi "j"lovchi oʻzbek shevalarini oʻz ichiga oladi; oʻgʻuz Lahjasi — Jan. Xorazm (Urganch, Xiva, Xonqa, Hazorasp va boshqalar) va Turkmanistondagi oʻzbek shevalaridan iborat. Mazkur Lahjalarning fonetikasi, grammatikasi va lugʻat tarkibida bir-biridan farq qiluvchi xususiyatlar mavjud, lekin bu farqlar ularni birbiridan keskin ajratmaydi. Bu Lahjalar oʻzbek xalqi va tilining paydo boʻlishi va rivojlanishida yetakchi oʻrin egallab, qoz. oʻzbek adabiy tilining shakllanishi va undagi ayrim lisoniy hodisalarning barqarorlashishida ishtirok etgan. Qorluq Lahjasining Toshkent va Fargʻona tip shevalari hozirgi oʻzbek adabiy tilining tayanch shevalari hisoblanadi. Oʻzbek adabiy tili hozir ham Lahjalardagi eng ifodali, koʻp maʼnoli soʻzlar va iboralar, maqbul grammatik shakllar hisobiga boyib bormoqda.
O’zbek milliy tili tarkibida uchta lahja bor:
1.Qarluq lahjasi asosan shahar shevalarini o’z ichiga oladi.(Toshkent, Samarqand, Buxoro, Andijon, Farg’ona) Masalan: elak-elay, terak-teray,
aka-oka, nahor-nohor.
2.Qipchoq lahjasi shevalari O’zbekistonning hamma viloyatlarida mavjud, ular asosan qishloqlarda tarqalgan.(Samarqand, Jizzax, Surxondaryo, Qoraqalpog’iston, Shimoliy Xorazm viloyatlari.) Masalan: yo’l-jo’l, yo’q-jo’q, tog’-tov, sog’-sov, quru(q), sari(q).
O’g’uz lahjasi Janubiy Xorazmdagi ( Urganch, Xiva, Xonqa, Hazorasp, Qo’shko’pir, Shovot tumanlari) bir qancha shevalarni o’z ichiga oladi. Masalan: tog’-dog’, keldi-galdi, akamning-akaming.
Bundan tashqari, Bir tushunchaning o’zi turli mahalliy shevalarda turlicha ifodalanadi. Masalan: buzoq( Toshkentda) – o’jak(Xorazmda) – inak(Surxandaryoda) yoki narvon(Toshkentda) – shoti(Farg’onada) – zangi(Xorazmda).
O’zbek tilining qarluq-chigil-uyg`ur lahjasi shahar shevalarini o’z ichiga oladi. Mazkur lahja birligining shakllanishi XI asrdan qoraxoniylar harakati bilan bog`langan. Tarixiy jihatdan qarluq-chigil-uyg`ur til birligiga Namangan, Toshkent, Andijon va O’zbekistonning boshqa tumanlaridagi aholi shevalari taaluqlidir. Bu lahja O’zbekiston zaminidan tashqarida ham ko’p tarqalgan. Masalan, Qozog`istonning Chimkent, Sayram, Qorabuloq, Qoramurt, Iqon, Mankent; Qirg`iziston zaminidagi O’sh, Jallolobod, O’zgan va boshqa hududlar shular jumlasidandir. Bu lahjaga oid sheva vakillarini Afg`onistonda ham uchraydi. Ushbu lahja quyidagi guruhlarga bo’linadi:

1. Farona guruhi. Bu guruhga Namangan shahar shevachi va shahar atrofidagi shevalar (masalan, Uychi shevasi) taalluqlidir. Shuningdek, Andijon shahar shevasi va Shahrixon shevasi, O’sh, O’zgan, Marg`ilon, Qo’qon shevalari kiradi.

2. Toshkent guruhi. Bunga Toshkent shahar shevasi, Toshkent viloyatidagi qipchoq shevalaridan boshqa shahar tipidagi shevalar, masalan, Parkent, Qoraxitoy va boshqa shevalar taalluqlidir.

3. Qarshi guruhi. Bu dialektga Qarshi, Shahrisabz, Kitob, Yakkabog` kabi (qipchoq shevalaridan tashqari) Qashqadaryodagi shu tipdagi shevalar kiradi. Mazkur guruhga Samarqand-Buxoro shevasi ham kiradi.

4. Shimoliy o’zbek guruhi. Bunga Iqon, Qorabuloq, Chimkent, Qoramurt, Turkiston, Chimkent, Sayram va shu tipdagi boshqa shevalar kiradi. Mazkur shevalar o’g`uz tili xususiyatlarining ham bo’lishi bilan ajralib turadi.

Lahjaning fonetik xususiyatlari quyidagilardan iborat:

1) ch va t undoshlari almashinadi: tish-chish kabi. Bu holat, ayniqsa, Toshkent, Marg`ilon, Andijon, Namangan shevalarida ko’p uchraydi;

2) qarluq-chigil-uyg`ur lahjasi y lashgan shevalardandir;

3) lahjada unli tovush uyg`unligi yoki ohangdoshlik hodisasi uchramaydi. Shuning uchun ham ulardagi unlilar miqdori ko’p emas, ular 6-8 dan oshmaydi. Jumladan, Toshkent shevasida oltita (i, o, e, a, i, o’), Namangan shevasida sakkizta (u, a, a, o, u, e), Samarqand-Buxoro shevasida oltita (o, e, a,` o’, o’) fonema mavjud;

4) hozirgi o’zbek adabiy tilida so’zning oxirida q kelganda, ushbu lahjada ham keladi: issiq-issi, tirnoq-tirno, sandiq-sandi kabi;

Morfologik xususiyatlari quyidagilardan iborat:

1) aniq hozirgi zamon fe`lni ifodalovchi ikki morfologik belgiga esa:

a) – vot, Namangan shevasida –ut: borvotman, borvotsan, qilutti (qilyapman), qiluttimiz (qilayapmiz) kabi, Namangan shakli –ut fonetik qonuniyatlar asosida o’zgargan bo’lib, u aslida –vot qo’shimchasiga borib taqaladi;

b) –yap qo’shimchasi Farg`ona vodiysidagi barcha shahar (Andijon, Marg`ilon, Qo’qon kabi) hamda o’sha shaharlarga yaqin bo’lgan qishloq shevalariga xosdir: boryapman, kelayapman kabi. Farg`ona shevalaridagi bu qo’shimcha Namangan shevasidan tashqari –yap shakliga borib taqaladi va Samarqand-Buxoro shevasidagi –op ko’rsatgichiga ham yaqinlashadi: boropman, qilopman kabi.

2) Samarqand-Buxoro shevalarida o’rin-payt va jo’nalish kelishigi qo’shimchalari aralash holda qo’llanilishi ko’zga tashlanadi: magazinni qoshiga saqlang kabi;

3) ayrim hollarda tushum kelishigi –di, -ti qo’shimchasi bilan qo’llaniladi: qora kokil qizdi (qora kokilli qizni), idti qopmas, otti tepmas deb bo’lmaydi (Itni qopmas, otni tepmas deb bo’lmaydi) kabi;

4) ayrim hollarda o’rin-payt kelishigi –ta qo’shimchasi bilan shakllanadi: zavutta ishlatadi (zavodda ishlaydi), Toshkentta yashaydi (Toshkentda yashaydi) kabi;

5) Toshkent, Samarqand, Namangan kabi shevalarda aniq o’tgan zamon fe`lining birinchi shaxs ko’pligi –duk, -dug, -tuk shakllarida qo’llaniladi.Qarluq-chigil-uyg`ur lahjasidagi shevalarning o’ziga xos morfologik xususiyatlari juda ko’p bo’lib, ularni yana davom qildirish va har bir shevaga xos xususiyatlarni ko’plab keltirish mumkin. Darhaqiqat, bu shevalarning har biri genetik jihatdan umumiy xususiyatlarga ega bulishi bilan birga, o’ziga xos tor sheva ko’rsatgichlariga ham egadir.

Hozirgi o’zbek adabiy tili qarluq-chigil-uyg`ur lahjasi asosida shakllangan. Shunga ko’ra, hozirgi o’zbek xalqi va uning tili, mavjud tasnifga ko’ra turkiy xalqlar oilasining qarluq guruhiga kiradi. O’zbekiston hududida o’g`uz va qipchoq urug`larining hamda ularning o’ziga xos shevalarining bo’lishi bu turkum turkiy urug`larning ham o’zbek xalqi va tilining shakllanishida hissasi borligini ko’rsatadi. Hozirgi o’zbek dabiy tiliga asos qilib qarluq urug` til xususiyatlari olingan bo’lsa-da (fonetik tomondan Toshkent shevasi, morfologik tomondan Farg`ona shevalari), adabiy til tarkibida o’g`uz tilining xususiyatlari (kelasi zamon -djak affiksi) va qipchoq tilining shakllari ham (-yotir//-yatir affiksi) joy olgan.

Qarluq-chigil-uyg`ur lahjasi tarkibiga kiruvchi shevalarning har birida leksik birliklar adabiy tildagidan farqli ravishda u yoki bu darajada uchraydi. Misol: adabiy tildagi ona so’zi Toshkent shevasida oyi, Farg`ona, shevasida ayya, buvi shaklida faol qo’llaniladi. Yoki adabiy tildagi qalampir so’zi Toshkent shevasida garmdori, Buxoro shevasida qalampur; adabiy tildagi o’rik so’zi Samarqand-Buxoro shevasida zardoli tarzida ifodalanadi. Shevalarning lug`at tarkibi juda boy bo’lib, ular o’zbek adabiy tili boyligini ta‘min etuvchi eng muhim manba hisoblanadi.
Ma’lumki qipchoq shevalari o’zbek milliy tilining tarkibida eng katta va eng muhim o’rinlardan birini egallaydi. Bu lahjada so’zlashuvchilar Ohangaron vodiysida, Mirzacho’lda, Qashqadaryo, Surxandaryo va Shimoliy Xorazm kabi joylarda yashaydilar. O’zbek- qipchoq lahjasining asosiy xususiyatlari professor Y.D.Polivanov va professor G’ozi Olim Yunusov tasnifida atroflicha berilgan.
O’zbek tilining qipchoq shevalarini o’rganish bo’yicha olimlarimiz tomonidan ko’plab ilmiy ishlar amalga oshirilgan. Masalan, prof V.V.Reshetov o’zining doktorlik dessertatsiyasida2 Ohangaron vodiysidagi qurama shevalarini, shu jumladan, u yerdagi ko’pchilikni tashkil qiluvchi qipchoq shevalarini chuqur o’rgangan va ularning xususiyatlarini o’zbek dialektologiyasida birinchi bo’lib batafsil yoritib bergan. Filologiya fanlari doktori Fattoh Abdullayev ham o’zining “Xorazm shevalari”3degan katta monografik asarida Xorazmdagi qipchoq shevalarining xususiyatlarini atroflicha yoritib bergan. Filologiya fanlari kandidati T.Mirsoatov, V.Egamov, F.Abdullayev, A.Mamatqulov, A.Ahmedov, M.Valiyev va boshqalar o’zbek tilining qipchoq shevalari bo’yicha o’zlarining kandidat dissertatsiyalarini yoqlaganlar. Bu ishlar ayrim qipchoq shevalarining ko’pincha fonetik, morfologik, ayrim hollarda leksik xususiyatlarini yoritishga bag’ishlangan.
Biz ushbu maqolamizda o’zbek tilining qipchoq lahjasida “g’” tovushining “v” lashuvi haqida ayrim mulohazalarni yuritamiz. “g’’ tovushi chuqur til orqa undosh, sirg’aluvchi tovush. Barcha j-lovchi shevalarda [g’-v] hodisasi uchraydi:
Ag’anamoq//ovnamoq, belbog’//belbov, ishtonbog’//ishtonbov, og’iz//oviz, og’moq//ovmoq, qo’g’irmoch//quvirmoch, soppa-sog’//soppa-sov, sog’in//sovun, tog’//tov, tug’moq//tuvmoq, to’g’ri//tuvri, chug’irchiq//chuvirchiq, chug’ur-chug’ur//chuvur-chuvur va shu kabi holatlarda uchratishimiz mumkin.
Kuzatishlarimiz shuni ko’rsatdiki, ko’pincha [g’] tovushi so’z o’rtasida va so’z oxirida [v] tovushiga [g’>v] o’tadi. Bu xususiyat, ya’ni [g’] tovushining lablanishi j-lovchi shevalar uchun xos xususiyatdir.
“O’zbek tilining imlo lug’ati”dagi [g’] tovushi bor so’zlarning 75 tasida [g’4
O’zbek shevalari(qarluq, qipchoq, o’g’uz)ni o’rganish tilshunoslarimiz oldidagi eng katta vazifalardan biri hisoblanadi. Adabiy tilimizdagi har bitta so’zda sheva elementini uchratishimiz mumkin. O’zbek sheva va dialektlarining tarqalish hududini aniqlash, o’zbek tilining lingvistik atlasini tuzish uchun o’zbek tili dialektal lug’ati vujudga kelishi kerak. Bunday lug’atning tuzilishi tilshunosligimizdagi bir qator muammolarni hal qiladi: o’zbek tilining to’liq izohli lug’atini tuzish ishini osonlashtiradi; orfografiya va orfoepiya qonun-qoidalarini belgilashdagi asosiy qiyinchilik va chalkashliklarni bartaraf qilish uchun imkoniyat yaratadi.
O'g'uz lahjasining xususiyatlari: 1) unlining qisqa va cho`ziq aytilishi farqlanadi: at(hayvon) - a:d (ism), o’t (o’simlik)-o’:d (olov), yaz (yozmoq)-ya:z (fasl) 2) -ga jo`nalish kelishi o`rnida –a, -na; -ning qo`shimchalari o`rnida –ing qo`shimchasi qo`llaniladi: yorimga-yorima, qo`liga-qo`lina, akamning – akaming; 3) so’z boshidagi t o`rnida d , k o`rnida g qo`llaniladi: keling-galing, tog`-dog`, ko’z - go’z.
3. Ingliz tilida ham jargon so'zlar va lahjalar mavjud hisoblanadi
Ingliz tilida, shuningdek rus tilida, nafaqat biznes aloqalari uchun mos keladigan valyuta so'zlari, balki tilda bo'lgan so'zlar ham, ular lug'atda yoki uyatchan gaplarni eshitishmaydi.
1999 yilda Kaliforniya talabasi texnik universitet Aaron Pacham an'anaviy lug'atlar paydo bo'lishiga qaror qildi "ular ingliz tilida emas, balki ular aytganidek emas." Va shahar lug'ati onlayn lug'atida. Endi bu ingliz tilida jarangdorning eng katta va eng mashhur onlayn lug'ati.
Umuman olganda, Slang - bu maxsus so'zlar (yoki oddiy so'zlar Ma'lum bir yoshda, ijtimoiy va boshqa guruhlarda ishlatiladigan maxsus ma'noda). Ular tilda, keng tarqalgan va bir muncha vaqtdan keyin yo'q bo'lib, yangi moda va yangi tendentsiyalar bilan birga yangisini berishadi.
Ammo ayni paytda, har doim g'ashlik iboralar mos keladi va ular qaerdan rad qilinishi kerakligini har doim tushunishga arziydi. Birinchidan, odamlar tasida bilishga va aytmoqchi bo'lgan narsani tushunmasliklari va tushunmasliklari mumkin. Ikkinchidan, g'anglar iboralar juda hissiy jihatdan bo'yalgan, har doim istehzo bilan va biron bir joyda qo'pol. Shuning uchun, agar siz to'g'ri tushungan bo'lsangiz, ularni kimgadir aytish yaxshiroqdir. Ingliz tilida g'anglar dengizi, ba'zi lingvistik olimlar hatto butun tilning uchdan bir qismiga ishonishadi.
Ingliz tilida kuylang, bu butun tilni butun dunyoga, uning boshqa tillaridan farqini aniqlaydigan juda muhim rol o'ynaydi. Bundan tashqari, ingliz tilida kuylang, taklif va grammatik asoslarning klassik dizaynidan foydalanmasdan to'liq yangi bosqichda muloqot qilishga imkon beradi. Va bu odamlar bir-birlarini yarqirab, bir-birlarini tushunishlarini anglatadi. Har bir avlod ularning g'anglari va rang-barangligi mavjud. Va kim biladi, ehtimol, besh yil ichida odamlar turli tilda gapirishadi, bu so'zlar bilan osongina kira oladi va ehtimol qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin. Qanday bo'lmasin, o'zgarishlar bo'ladi.
Tildagi g'anglarning paydo bo'lishining asosiy sabablari aniq ifodalangan, "O'zingni shifrlash" Chat xonalarida qulayroq aloqa va shunchaki oynani aylantirish istagini kamaytirishga urinishlar Mehmonli ingliz.
Slang iboralarini shakllantirishning bir necha usullari mavjud:
Umumiy.

Umumiy so'zlardan kelib chiqqan yangi so'zlarni o'rganish yoki so'zni shakllantirishdir. Ingliz yoshlarini Jargon ingliz yoshlari, adabiy tilda ta'lim berish usullari bilan taqdim etiladi.

Masalan: ahmoqlik - ahmoqlik, ahmoqlik; Men chayqalib ketdim - menda oxiri bor.
Qofiyali jarang.
Qofir surish London ishchilari chorshanba kuni paydo bo'lgan va almashtiriladigan so'zlar bilan qofiya bo'lgan oddiy so'z birikmalarini almashtirishdan iborat.
Masalan: non \u003d bosh; Odam va Momo Have \u003d ishonish; Siz va men \u003d choy.

Chet tili zimmasi.

Ingliz tilida yoshlardagi tilda til qarzlari Jargon juda keng tarqalgan. Masalan: Aguios (APS.) - Xayrlashish; Avatar (Sanskdan. »Nordaryoz, fenomen, fenomen, namoyon va namoyon bo'lgan kichik tasvir - virtual haqiqatda (forumlar, bloglar, iCQ va boshqalar).

Polizlar.

Polsha - bu ma'no va kelib chiqishi bilan bog'liq ikki yoki undan ko'p qiymatlarning mavjudligi.
Masalan: qum - shakar, qum; Yog'och - yog'och, o'rmon; OK - Yaxshi, hamma narsa tartibda, tashvishlanmang.

Dastlabki qisqarish.

Ingliz tilidagi yoshlardagi dastlabki pasayish yoki qisqartmalar Jargon dastlabki harflar bilan va ularsiz fikrlar bilan yozish odatiy holdir.
Masalan: B. F. - eng yaxshi do'st; O. M. - Ey Xudoyim; BTW - Aytgancha.

Mag'lubiyatsiz (belgi) .

Masalan: gamburgerdan burger; Motor mehmonxonasi motel; Tutunli tumandan smog; Universitet - VOZIKAT.

TRESE TRESS.

Trak Trak lingvistik fenomen, bu so'z ikki qismga bo'linadi, bir-biridan uzoqda, boshqa so'zlar qo'shilgan.

Masalan: Abso-qonli - qonli, abadiy, xudo xudosiz; Go'zallik-qonli-ful.

Kesishildizi (afsun).

Masalan: Zam \u003d Imtihon; Faktlar \u003d dastlabki fanni tekshirish; Sop \u003d Sofomore; Ret \u003d tamaki sigaretasi.

Metaforikika (Portativ)qiymat).

Masalan: qushkada (qush qafasi) - talabalar turar joyida yashash uchun yashash.

Metonimiya (yana bir, qo'shni tushunchaga almashtirildi.

Masalan: Lady Perriamga tashrif buyuring (Lady Perryamga tashrif buyuring) - hojatxonaga boring. Lady Perriam Britaniya kollejlaridan birini hojatxonalar joylashgan joyda namoyish etdi.

Kambarning o'rnini bosish.

Masalan: Bastard - savat.

Anomsiyo (mavzu yoki nomni unga yoki unga munosabatning muhim xususiyatini ko'rsatuvchi ismini almashtirishnimadur).

Antonoga misol: Boltiqcha - juda shamolli ob-havo.
Meta paratsi (o'zaro tovushlar yoki bo'g'inlarning o'zaro qaytalanishiso'zlar).
Smpletses: Brofessal \u003d aka professional - tiklanish.

Ildizlarning qo'shilishi.

Ildizlarning qo'shilishiga misol: Eduxater \u003d Ta'lim Hater - o'qituvchi.

Teleskopiya (ikki va qo'shimchaboshqa so'zlar).

Mos: bri-juda ko'p \u003d brianna chiroyli
Hozirgi kunda ingliz tilida, jamiyatning ko'plab sohalarida, turli odamlar o'rtasida qo'llaniladi. O'smirlar va yoshlar orasidagi eng mashhur qiynoq, ammo bu boshqalar undan umuman foydalanmasliklarini anglatmaydi. Slang siyosat, san'at, jinoiy dunyoda mavjud. Har kim buni o'z nutqida xohlaganida ishlatadi, kimdir oddiy so'zlarni odobsiz ifodalarga almashtiradi, boshqalari esa ko'proq mitti bilan almashtiriladi.
Slang - bu o'spirinlar hayotida ajralmas qismi. Ular ota-onalar bilan, maktabda, turli tadbirlarda ular bilan suhbatlashganda foydalanadilar. Bularning barchasi, avvalambor, "tik" orasida ma'qullash uchun. Asosiy o'spirinlarda ijobiy loyqa aylanadi. Ba'zilarning fikriga ko'ra, ushbu zamonaviy til tufayli siz o'z fikrlaringizni qisqacha shakllantirishingiz va muhim vaqtni tezda uzatish uchun kamroq vaqt sarflashingiz mumkin. Shuningdek, Slang o'smirlar uchun o'ziga xos "sirli" tilda, kattalar uchun tushunarli emas, bu umumiy olomondan ajralib turishga imkon beradi va o'zlarini ifoda etadi.
Slang an'anaviy ingliz tiliga katta ta'sir ko'rsatdi. Buyuk Britaniya tili zamonaviy va g'ayrioddiy tarqaldi, chunki aristokratik ingliz tilining kelib chiqishi yorqin, ifodali va norasmiy ko'rinadi.


Ingliz tili Ingliz tili INGLIZ TILI - lang. aralashgan. Oʻz kelib chiqishida u german tillari guruhining gʻarbiy tarmogʻi bilan bogʻlangan. (sm.). A. Yaz tarixi bilan o‘rtoqlashish odat tusiga kirgan. quyidagi davrlar uchun: Eski ingliz (450-1066), o'rta ingliz (1066-1500), yangi ingliz (1500 dan bizning vaqtgacha). Hozirgi inglizlarning ajdodlari - german qabilalari angl, saks va jut - V asr o'rtalarida Britaniya oroliga ko'chib o'tgan. Bu davrda ularning tili. past nemis va friz tillariga yaqin edi, lekin keyingi rivojlanishida u boshqa german tillaridan uzoqlashdi. Qadimgi ingliz davrida anglo-sakson (ko'pgina tadqiqotchilar qadimgi ingliz tilini shunday atashadi) german tillarining rivojlanish chizig'idan chetga chiqmasdan, lug'atni kengaytirishdan tashqari, ozgina o'zgaradi. Buyuk Britaniyaga joylashgan anglo-sakslar mahalliy mahalliy aholi - keltlar bilan qattiq kurash olib bordilar. Keltlar bilan bu aloqa eski ingliz tilining tuzilishiga ham, uning lug'atiga ham deyarli ta'sir qilmadi. Qadimgi ingliz tilidagi yodgorliklarda saksondan ortiq kelt so'zlari saqlanib qolgan. Bular yo 1. kult bilan bogʻlangan soʻzlar: qargʻish - qargʻish, cromlech - kromlex (druid binolari), koronach - qadimgi shotlandlarning dafn marosimi yigʻisi; yoki 2. harbiy xarakterdagi so‘zlar: nayza – dart, pibroch – harbiy qo‘shiq; yoki 3. hayvonlarning nomlari: cho'chqa - cho'chqa. Bu so'zlarning ba'zilari tilda mustahkam o'rnashgan. va hozir ham ishlatiladi, masalan: tory - konservativ partiya a'zosi - irland tilida bu - qaroqchi, urug' - qabila, viski - aroq degan ma'noni anglatadi. Ushbu so'zlarning ba'zilari xalqaro merosga aylandi, masalan: viski, plaid, klan. Qadimgi ingliz tiliga keltlarning bunday zaif ta'siri. g'alaba qozongan anglo-sakslarga nisbatan keltlarning madaniy zaifligi bilan izohlash mumkin. 400 yil davomida Britaniya hududining bir qismiga egalik qilgan rimliklarning ta'siri kattaroqdir. Lotin so'zlari qadimgi ingliz tiliga kirdi. ikki davrda. Birinchidan, anglo-sakslarning ko'chirilishidan so'ng darhol: bu joylarning nomlari, masalan: Chester, Gloucester, Lancaster - latdan. castra - lager yoki Linkoln, Colches - latdan. koloniya - koloniya, Port-Smut, Devonport - lot.dan. portus - bandargoh, shuningdek: ko'cha - latdan. qatlam - asfaltlangan yo'l, devor - latdan. vallum, vino - latdan. vinum - vino, pul - latdan. - moneta va boshqalar. Bu barcha qarzlar Rimliklar madaniyatining sezilarli ustunligining natijasidir. Ikkinchi suv oqimi lat. so'zlar nasroniylikning Britaniyaga kirib borish davrini anglatadi. Bunday soʻzlar 150 ga yaqin.Bu soʻzlar tilga chuqur kirib, oʻzagi nemis soʻzlari bilan birga uning tarkibiga kirgan. Avvalo, bu cherkovga bevosita bog'liq atamalar: havoriy - yunon-lat. apostol - havoriy, episkop - yunon-lat. episkop - yepiskop, monastir - lat. klaustrum - monastir. Keyin oziq-ovqat va kiyim-kechak nomlari: sariyog '- Greko-lat. butirum - sariyog ', pishloq - lat. caseus - pishloq, pall - lat. pallium - yomg'ir paltosi. Madaniy yoki dehqonchilik o'simliklarining nomlari: nok - lat. pira - nok, shaftoli - lat. persica - shaftoli va boshqalar reydlar davri, keyin esa Britaniyaning Daniya tomonidan vaqtincha bosib olinishi (790-1042) qadimgi ingliz tilini beradi. ko'p ishlatiladigan so'zlar, masalan. chaqir - chaqir, tashla - tashla, o'l - o'l, ol - ol, xunuk - xunuk, kasal - kasal. Ayniqsa, grammatik so'zlarning qarzga olinishi xarakterlidir. har ikkisi ham, bir xil - bir xil, ular - ular, ularning - ular kabilar. Bu davr oxirida katta ahamiyatga ega bo'lgan til jarayoni - fleksiyaning so'nishi boshlanadi. Bu jarayon Britaniyadagi Daniya hukmronligi bilan bog'liq bo'lishi mumkin, chunki yoz lug'atidagi yaqinlik. Bosqinchilar va anglo-sakslar morfologiya sohasidagi odatiy oqibatlar bilan lingvistik chalkashlikka hissa qo'shishi mumkin edi. Shuni ta'kidlash kerakki, daniyaliklarning hukmronligi Britaniyaning shimolida ilgari yo'qoladi va uzoqroq davom etdi. A. Yaz taraqqiyotining keyingi davri. 1066 yildan 1485 yilgacha bo'lgan vaqtni o'z ichiga oladi. 1066 yilda Norman feodallarining bosqinchiligi eski ingliz tilini kiritdi. yangi kuchli element - qadimgi frantsuz tilining dialektlaridan biri. (qarang frantsuz), bu bosqinchilar tomonidan aytilgan. Bu til edi. cherkov, hukumat va yuqori sinflar. Ammo bosqinchilar o'z tillarini mamlakatga majburlash uchun juda oz edi. o'zgarmagan shaklda. Bora-bora mamlakatning tub aholisiga mansub er egalarining oʻrta tabaqasi – anglo-sakslar mamlakatda muhim ahamiyat kasb etadi. Normand-fransuz tilining hukmronligi o'rniga. lingvistik kelishuv amalga oshiriladi - biz ingliz deb ataydigan til yaratiladi. Lekin hukmron sinfning norman-fransuz tili asta-sekin chekindi: faqat 1362 yilda A. Yaz. sud protsessiga kiritildi, 1385 yilda Norman-fransuz tilida o'qitish to'xtatildi. va A. Yaz kiritildi, 1483 yildan parlament qonunlari A. Yazda nashr etila boshlandi. Garchi A. Yazning asosi bo'lsa ham. germancha bo'lib qoldi, lekin u o'z tarkibiga shunchalik ko'p sonli qadimgi frantsuzcha so'zlarni (pastga qarang) kiritdiki, u langga aylanadi. aralashgan. Qadimgi frantsuzcha so'zlarning kirib borish jarayoni taxminan 1200 yildan o'rta ingliz davrining oxirigacha davom etadi, lekin 1250-1400 yillar oralig'ida o'zining apogeyiga etadi. Kutilganidek, ular qadimgi frantsuz tiliga qaytadilar: qirol - qirol va malika - qirolichadan tashqari - hukumatga tegishli barcha so'zlar: hukmronlik - hukmronlik, hukumat - hukumat, toj - toj, davlat - davlat va boshqalar; eng zodagon unvonlari: gertsog - gertsog, tengdosh - tengdosh; harbiy ishlarga oid so‘zlar: armiya – armiya, tinchlik – tinchlik, jang – jang, askar – askar, general – general, kapitan – kapitan, dushman – dushman; sud terminlari: sudya - sudya, sud - sud, jinoyat - jinoyat; cherkov atamalari: xizmat - xizmat (cherkov), cherkov - cherkov. Savdo va sanoat bilan bog'liq so'zlar qadimgi frantsuzcha, oddiy hunarmandchilik nomlari esa germancha ekanligi juda muhimdir. Birinchisiga misol: savdo - savdo, sanoat - sanoat, savdogar - savdogar. A. Yaz tarixi uchun ahamiyati kam emas. Valter Skott (qarang) "Ivanhoe" romanida qayd etgan ikki qator so'zlar: tirik hayvonlarning nomlari germancha: ho'kiz - buqa, sigir - sigir, buzoq - buzoq, qo'y - qo'y, cho'chqa - cho'chqa; bu hayvonlarning go'shti qadimgi frantsuzcha nomlarga ega: mol go'shti - mol go'shti, dana - dana go'shti, qo'y go'shti - qo'zichoq, cho'chqa go'shti - cho'chqa go'shti va boshqalar. Tilning grammatik tuzilishi. ham asosiy o'zgarishlarga uchraydi: nominal va og'zaki tugashlar birinchi navbatda aralashadi, zaiflashadi va keyin bu davrda deyarli butunlay yo'qoladi. Sifatlarda qiyoslash darajalarini yasashning oddiy usullari bilan bir qatorda sifatdoshga so`z qo`shish orqali yangilari paydo bo`ladi: ko`proq - ko`proq, eng - ko`p. Bu davrning oxiriga kelib (1400-1483) London lahjasi mamlakatida boshqa ingliz dialektlari ustidan g'alaba qozondi. Bu dialekt janubiy va markaziy shevalarning qoʻshilib rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Til ham mansub A. Yaz.ning rivojlanish davri. zamonaviy Angliya, 15-asr oxiridan boshlanadi. Uning tilining negizida. belgilangan. Bu konsolidatsiyaga, ayniqsa, bosmaxonaning joriy etilishi yordam berdi. Bu yoz. yirik burjuaziya; uni bilish va og'zaki va ayniqsa yozma ravishda erkin egalik qilish hukmron tabaqaning imtiyozidir. ZAMONAVIY A. YAZNING XUSUSIYATLARI. RUS TILI BILAN Qiyoslash. FONETIKA. Taqqoslash birligi sifatida atalmishni oladigan bo'lsak. standart talaffuz A. Yaz. Angliyada, mustamlakalarda va AQShda zamonaviy lahjalar va qo'shimchalarning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olmagan holda, biz quyidagilarni ta'kidlashimiz mumkin: 1. "yumshoq", ya'ni palatallashgan undoshlarning deyarli to'liq yo'qligi, 2. ovozsizlanishning yo'qligi. , kamdan-kam istisnolardan tashqari, oxirgi undoshlar; masalan, shuning uchun bosh t emas, yakuniy d bilan talaffuz qilinadi, chunki bu tovushlar birikmasi rus tilida, 3. A. Yazda assimilyatsiya va dissimilyatsiya yangraydi. rus tiliga qaraganda ancha kam, 4. so‘zdagi, shuningdek, rus tilidagi urg‘u ekspiratuar, lekin rus tilidan farqli o‘laroq, bir bo‘g‘indan ikkinchisiga o‘tmaydi, balki ma’lum bo‘g‘inga biriktiriladi. Artikulyatsiya bazasi (qarang) va bir qator fonetik ko'nikmalardagi farq ingliz tili MORFOLOGIYASI tovush shaklini o'zlashtirishni qiyinlashtiradi. A. Yazga xos xususiyatlardan biri. — qisqa soʻz.Boʻlaklardagi bir boʻgʻinli soʻzlarning sonini sanash natijasi: Allaqachon bu jadvaldan A. tilida qisqa soʻz ustunligini koʻrish mumkin, lekin masalan, uzun soʻzlar ham bor. individuallashtirish. Ammo lug'atda bunday so'zlar nisbatan kam, eng muhimi, ular juda kam uchraydi. Gap shundaki, bir bo'g'inli va umuman qisqa so'zlar ko'pincha nemischa, uzun so'zlar esa frantsuz va lotin tillaridan hisoblanadi. So‘zlashuv tilida jargon, she’riy nutqda ilmiy nasr va gazetaga qaraganda qisqa so‘zlar ko‘proq uchraydi. A. Yaz tomonidan yozilgan. ikkita jarayon tufayli qisqargan: birinchisi, butun tilni qamrab olgan. butunlay, bu oxirigacha tushib ketadi. Bu jarayon sintetik qadimgi ingliz tilini o'zgartirdi. deyarli sof analitik Yangi ingliz tiliga. Bunday qisqartmalarning yorqin misoli - qadimgi gotika so'zi habaidedeima, xuddi shu ma'noga ega bo'lgan inglizcha had so'zi bilan solishtirganda. Ikkinchi jarayon A. Yaz lug‘atining faqat bir qismini qamrab oladi. Bu kuchliroq german urg'usining qarz so'zlari bilan o'zlashtirilishi. Shu bilan birga, so'zlar quyidagicha qisqartiriladi: 1. bir yoki bir nechta boshlang'ich bo'g'inlar yo'qoladi: avangard - qadimgi fransuz avangardidan - avangard. Ba'zan o'zgartirilgan so'z lang tilida birga mavjud. keyinchalik qarz olish bilan birga, o'zgarmaydi, lekin ular turli xil ma'nolarga ega bo'ladi: tarix - tarix va hikoya - hikoya; 2. so‘z o‘rtasida bo‘g‘in tushib qoladi: xayol hayol beradi – xayol. Flektsiyaning yo'qolishi muqarrar ravishda so'z tartibining o'rnatilishiga olib keldi. Ushbu tartibni buzish, deb ataladi. inversiya, A. Yazda topilgan. (umumiy boʻlgan soʻroq burilishlaridan tashqari) qarindosh german tillariga qaraganda kamroq. Boshqa analitik tillarda boʻlgani kabi sintaktik maʼno kasb etuvchi turgʻun soʻz tartibi atalmishlar oʻrtasidagi formal-tovush farqlarini bartaraf etishga imkon beradi va hatto baʼzan zarurat tugʻdiradi. gap bo'laklari: men uning ismini uning ismini eshitdim - men uning ismini qanday chaqirganini eshitdim. Birinchi holda, ism - fe'l - chaqirilgan, ikkinchisida - ism - ot. Asosiy holatlar (maktab grammatikasi terminlari yordamida): 1. ot fe’lga aylanadi: suv – suv, suvga – suv tortmoq (kema haqida); ko'z - ko'z, ko'zga - qarash (Ruscha "qarash"); sim - sim, simga - telegraf; 2. sifatdosh fe’lga aylanadi: best – best, to best – yaxshilash; 3. ergash gap fe'lga aylanadi: pastga - pastga, pastga - qo'ymoq; 4. kesim fe'lga aylanadi: pooh! pooh! - uf! (nafrat undovi), pooh - iboradagi fe'l: Men xavf borligini bilardim, lekin men uni poohpoohed - Men xavf borligini bilardim, lekin men uni e'tiborsiz qoldirdim; 5. fe'l otga aylanadi: yugurish - yugurish va yugurish - yugurish; hidlamoq - hid, hid va hid - hid; 6. ot sifatdoshga aylanadi: qish – qish, qish oyi – qish oyi; 7. ergash gap sifatdoshga aylanadi: yuqorida - yuqorida, yuqoridagi remark - yuqoridagi remark LUGAT. A. Yaz deganlarida. - til aralash, bu uning grammatikasi va lug'atiga birdek taalluqli emas. A. Yazning grammatik tuzilishida. norman-fransuz lahjasining ta'siriga ega bo'lgan elementlarni o'z rivojlanishiga qarzdor bo'lgan elementlardan ajratish juda qiyin. Yuqorida aytib o'tilgan lug'at qarzlariga qo'shimcha ravishda, Uyg'onish davrida, tijorat kapitalining gullab-yashnagan davrida ingliz nutqiga kirib kelgan lotin, italyan, ispan, golland, arab va boshqa so'zlarning oqimini ko'rsatish kerak. Bu chet soʻzlarga A. Yaz tarkibiga kirgan maʼlum miqdordagi mahalliy soʻzlarni qoʻshish kerak. Angliya kapitalining mustamlakachilik qudratining kengayishi munosabati bilan: jungli – hind oʻrmoni, kanoe – amerika-hind qayigʻi, tabu – polineziya tabusi – taʼqiqlash va hokazo A. Yaz. juda katta leksik boylikka ega: Websterning toʻliq lugʻatida 425 000 ga yaqin soʻz bor. Bu lugʻaviy boylik etimologiyasiga koʻra taqsimlanadi: nemis tilidagi soʻzlar – 35%, lotin-fransuz tilidagi soʻzlar – 55%, qadimgi yunon, italyan, ispan, portugal, golland, nemis tillaridagi soʻzlar. va boshqalar kelib chiqishi - 10%. Lug'at tarkibidagi so'zlardan tirik lug'atga murojaat qilsak, vaziyat boshqacha. Og'zaki lug'atga kelsak, faqat taxmin qilish mumkin, ammo yozma nutq lug'ati uchun bunday ish allaqachon ba'zi yozuvchilar uchun qilingan. Yozma nutqning umumiy natijasi nemis tilidagi so'zlarning 85% matndagi so'zlarning umumiy soniga to'g'ri keladi. Alohida yozuvchilar uchun: Chaucer (qarang) - german so'zlarining 90%, Shekspir (qarang) - 86%, Tennison - 90%. Ilmiy nasrda germancha so'zlarning ulushi 75-80I gacha tushadi. INGLIZ TILI OVOZ CHARTI II. UNINGLAR Bu hodisaning izohini Marksning Kapitalga yozgan quyidagi eslatmasida topamiz: “XVII asrda biz hali ham ingliz yozuvchilari orasida foydalanish qiymatini bildirish uchun “qiymat” va ayirboshlash qiymatini bildirish uchun “qiymat” ni ko‘p uchratamiz; Bu aniq narsalarni german tilidan, mavhum narsalarni roman tilidan kelib chiqqan so'zlar bilan belgilashni yaxshi ko'radigan A. Yaz ruhiga to'liq mos keladi. Shu nuqtai nazardan, Kiplingning Mawgli va Dikkens asarlarida 8-11% romantik so'zlarni, Raskin va Karlaylda - 20-25%, Spenser va Xakslining ilmiy nasrida - 48% gacha bo'lgan so'zlarni topsak, bu juda tushunarli. . Shunday qilib. arr. kundalik tushuncha maʼnosini bildiruvchi soʻzlar nemis tilidan kelib chiqqan boʻlib, Yevropa va Amerikaga xos boʻlgan asta-sekin oʻsib borayotgan xalqaro lugʻatni tashkil etuvchi soʻzlar koʻpchilikda rim ildizlaridan hosil boʻlgan III. DIFTONGLAR IMLONI A. Yaz. nihoyatda nomukammal. Uyg'onish davrining ingliz nutqini nisbatan ishonchli aks ettirgan holda, u zamonaviy ingliz og'zaki nutqiga umuman mos kelmaydi. Ko'p sonli grafik so'zlarga o'qish paytida talaffuz qilinmaydigan harflar kiradi va aksincha, og'zaki so'zning ko'plab tovushlari yozma so'zdagi harflar bilan ifodalanmaydi. Shunday deb ataladi. "O'qish qoidalari" istisnolarning shunchalik yuqori foizi bilan cheklanganki, ular barcha amaliy ma'nosini yo'qotadi. Talaba har bir yangi so'zning yozilishi yoki o'qilishini o'rganishi kerak. Mashhur tilshunos Maks Myuller inglizcha imloni “milliy falokat” deb atagan. Garchi Angliyada imlo islohoti tarafdori bo'lgan oqim ancha kuchli bo'lsa-da va shu maqsadda bir qancha jamiyatlar tashkil etilgan bo'lsa-da, ulardan biri hatto eng yirik lug'atshunos Murrey raisligida va faol ishtirokida (“Soddalashtirilgan imlo jamiyati” – “Society for Imloni soddalashtirish"), ammo islohot shu vaqtgacha amalga oshirilmadi. ROL A. YAZ. ZAMONAVIYDA. Maʼnosi A. Yaz. dunyo aloqalari uchun, quruqlikda va dengizda savdo, sanoat, diplomatik aloqalar uchun - juda katta. A. Yaz kim uchun odamlar soni. mahalliy boʻlib, 150.000.000 dan ancha oshadi.Yevropada Angliya, Shotlandiya va Uelsdan tashqari, Shimoliy Amerika (AQSh va Kanada), Okeaniya, Avstraliya, Yangi Zelandiya boʻylab soʻzlashadi. A.dan juda koʻp, behisob koʻp odamlar ona tili sifatida emas, balki ikkinchi til sifatida foydalanadilar. Bu, birinchi navbatda, ingliz koloniyalari aholisini o'z ichiga oladi: Irlandiya, Hindiston, Misr, Janubiy Afrika; A. Yaz. dunyoning deyarli barcha portlarida, Xitoy, Hind-Xitoy va boshqalar portlarida ishlatiladi.Sharqiy Ch. aholisi. arr. ustida A. Yaz. sharq tillarini bilmagan Yevropa bilan muloqot qiladi. Bunday tarqalish radiusi bilan A. Yaz. butunlay bir xil bo'lishi mumkin emas. Bir qator fonetik va leksik xususiyatlar Angliya, Kanada, AQSh, Avstraliya va boshqalarning nutqini ajratib turadi. Ammo bu xususiyatlar og'zaki nutqda ularning bir-birini tushunishiga deyarli xalaqit bermaydi va yozma nutqqa umuman aralashmaydi. Bu shunday deb atalmish bilan sodir bo'ladi. adabiy A. Yaz. Biroq, shu bilan birga, mehnatkash, shahar va qishloq aholisining massasi joylarda asta-sekin yo'q bo'lib borayotgan eski mahalliy lahjalarni saqlab qoladi. Biroq, hayotiylikni ko'rsatadigan lahjalar mavjud. Bular ijtimoiy dialektlar. Ularga misol qilib, London quyi tabaqalarining dialekti - kokneyni keltirish mumkin. U nafaqat yashaydi va rivojlanadi, balki yozma tiliga ega bo'lmagani uchun adabiy nutqqa ta'sir qiladi. Barcha tadqiqotchilar ushbu dialektning jonli va go'zalligini ta'kidlaydilar. Uning grammatikasi chalkashlik va qo'shimchalarning yo'qolishi yo'lida yanada uzoqroqqa bordi: atalmish. kokneydagi kuchli fe'llar zaif fe'llarga o'xshaydi, masalan. Urug‘im (vm. Ko‘rdim, ko‘rdim) — ko‘rdim; sifatdoshlar o‘z shaklini o‘zgartirmasdan, qo‘shimcha ma’noga ega bo‘ladi, masalan. Men dahshatli charchadim (vm. adabiy dahshatli) - men juda charchadim. Hech qanday yozma tilga ega bo'lmagan va dunyoning turli burchaklaridagi mahalliy va yevropalik aholi o'rtasida muloqot qilish uchun xizmat qiladigan aralash tillar katta lingvistik qiziqish uyg'otadi. A. Yaz asosida tuzilganlardan. asosiylari: pidgin ingliz (pidgin english) - 18-asrning boshlarida paydo bo'lgan, Xitoy, Yaponiya va Kaliforniyada keng qo'llaniladi; beachlamar (beach-la mar) - Tinch okeani orollarida ishlatiladi; kru-ingliz (kru-ingliz) - Liberiya va Gvineyada qo'llaniladi. Bu aralash tillarning barchasiga xos xususiyatlar. - grammatik tuzilishning favqulodda soddaligi, so'z boyligining kambag'alligi va aralash ingliz-analog lug'ati. Ilmiy tadqiqot A. Yaz. uzoq vaqt chet elliklarning, xususan, nemislarning mulki edi; faqat o'tgan asrning ikkinchi yarmida ingliz tilshunoslari birinchi o'ringa chiqdi. Angliyada bu sohadagi eng yirik nazariy xodimlar: X. Svit, A. S. Napier, H. C. Uayld; AQShda - Webster. Amaliyot - bir xil Shirin, keyin Ripman (V. Ripman) va Jons (Jons). Leksikografiya sohasida A. Yaz. keng ko‘lamli ishlar amalga oshirildi. Raytning dialektik lugʻati yaratilgan (1898). 1884 yilda ulkan yangi inglizcha lug'atning (NED) birinchi nashri nashr etildi. Ushbu lug'at uchun 1923 yilga kelib 5000 muallif so'ralgan. Butun lug'at 3 milliondan 4 milliongacha so'zni o'z ichiga oladi. Ushbu lug'atning bosh muharriri Myurrey 1915 yilda vafot etgan. Bu ch. o'rnatilgan lug'at. arr. ilmiy jamoatchilikka. Sof amaliy sozlamaga ega bo'lgan eng katta lug'atlar: deb atalmish. Oksford lug'ati (Qisqacha Oksford lug'ati), Fauler (H. V. Fauler va F. G. Fauler) va Websterning xalqaro lug'ati (Yangi xalqaro lug'at) sakkizta nashrga chidadi va 425 000 dan ortiq so'zlarni o'z ichiga oladi. Qisqacha izohli lug'atlardan eng yaxshisi Oksford cho'ntak lug'ati 1924 (Oksford cho'ntak lug'ati) Bibliografiya: Polikovskiy, Wiksteed va Setingson darsliklari; Aleksandrov, inglizcha-ruscha va ruscha-inglizcha lug'at; "Chet tillar akademiyasi" o'z-o'zini o'qitish qo'llanmasi bilan fonetik lug'at, Ed. "Yaxshi", P., 1922. Sweet H., Short Historic English Grammar, 1892; Uning, Yangi ingliz mantiqiy va tarixiy grammatikasi, 1892-1898; Kluge, Geschichte der englischen Sprache, Strassburg, 1901; Bredli X., The Making of English, L., 1904; Kaluza M., Historische Grammatik der Englischen Sprache, Berlin, 1906–1907; Jespersen O., Zamonaviy ingliz grammatikasi, 1909; Luick K., Historische Grammatik der englischen Sprache, Lpz., 1914-1921; Wyld H. C., A Short History of English, L., 1921; Jespersen O., Growth and Sturefure of English Language, 1923; Huclon, Histoire de la langue anglaise, P., 1923. Ayniqsa, fonetika boʻyicha: Sweet H., The Sounds of English fontics and phonic transscription, 1908; Rippman V., Englisch Spoken, L., 1908-yilda o'qilgan va o'qilgan kirish qismi; Jons D., talaffuz, ingliz fonetikasi va fonetik transkripsiyasi, Kembrij, 1909; O'zining "Inglizcha talaffuz lug'ati qat'iy fonetik printsiplarga ko'ra", L., 1917; Jespersen O., Engelsk Fonetik, Kopengagen, 1921; Palmer X., Og'zaki ingliz tili grammatikasi, 1924 yil.

4. Jargon (frans. jargon. — safsata) — biror ijtimoiy guruhning oʻziga xos leksikasi, fonetikasi va grammatikasi bilan umum soʻzlashuv tili va mahalliy dialektlardan farq qiladigan tili. J. muayyan ijtimoiy muhitda yuzaga keladi va shular manfaatiga xizmat qiladi (maye, talabalar, harbiy xizmatchilar, turli kasb, mashgʻulot egalari orasidagi J.). Bunday J.larni kuchli rivojlangan va aniq terminlarga ega biror kasb tili bilan aralashtirmaslik lozim. J. ham leksik, ham uslubiy jihatdan turli-tuman, tezda oʻzgaruvchan, barqaror boʻlmaydi. Mac, yoshlar orasida "ketdim" oʻrnida "sirpandim", "pul" oʻrnida "soqqa", "dollar" oʻrnida "koʻki"; sanʼatkorlar orasida "xizmat uchun haq olmaslik" oʻrnida "tom suvoq", "pul" oʻrnida "yakan" va h. k. J.lar uchraydi. J. badiiy ijodda asar qahramoni xususiyati, tabiatini ochib berish uchun xizmat qiladi. J.lar turli tillarda soʻzlashuvchi xalqlar vakillarining bir-birlari bilan aloqa qilishida yoki turli xalq vakillari yigʻiladigan joylar (maye, chegara, portlar)da ham paydo boʻladi. J.lar qaysi ijtimoiy guruh orasida yuzaga kelgan boʻlsa, deyarli faqat shu guruh vakillari uchun tushunarli boʻladi, shu toifadagilarning vaziyat, sharoit taqozasiga koʻra boshqalardan yashirin tutiladigan maqsadlariga xizmat qiladi

Jargon va argonlarga bir qancha tariflar berilgan:

“Biror kasb-kor egalari nutqida yoki ijtimoiy tabaqa vakillari nutqida ishlatilib, umumtildagidan o’zgacha leksik ma’no anglatuvchi lug’aviy birlik jargonizm deyiladi (fr. jargon – “lahja” ). Jargon asli bir qancha leksemalarning yig’indisidan iborat bo’lib, bular shu tildagi leksemalarning o’zi bo’ladi yoki boshqa tildan olib ishlatiladi. Jargonda bunday leksema umumtildagi leksik ma’nosida emas, o’zgacha ma’noda ishlatiladi. Masalan, ishlar besh. Akang gapni qiyadi kabi jumladagi besh -, qiy – leksemalari shu ishlatilishida jargonizm bo’ladi.
Argolizm ham asli jargonizmning bir ko’rinishi bo’lib, tarbiyasi buzuq, qo’li egri shaxslar orasidagi shu guruhning o’zigagina tushunarli ma’noda ishlatiladigan leksemalar yig’indisidan iborat (fr. argot – “lahja”). Masalan, loy – (pul ma’nosida), xit – (xavf ma’nosida)”¹.
“Qiziqishlari, mashg’ulotlari, yoshlari bir xil bo’lgan juda tor doiradagi kichik – kichik ijtimoiy guruh va to’dalar, o’zlariga xos didlar va talablari yoki ichki zaruriyat hamda ehtiyojlaridan farqli bo’lgan alohida so’z va iboralarni ishlatadilar. Bunday so’z va iboralar jargonlar deyiladi”².
“Mahalliy territorial dealektlarning so’zlari (sheva so’zlari) dialektizmlar sanalsa, “sinfiy dialektning so’zlari” jargonlar deyiladi.
Argolar qiziqishlari, mashg’ulotlari, yoshlari bir xil bo’lgan juda tor doira (guruh)ga mansub kishilar qo’llaydigan, ma’nosi shunday kishilarga tushunarli bo’lgan so’zlardir”¹.
Ishlatilish doirasi chegaralangan qatlam sifatida yana bir hodisa ya’ni vulgarizm hodisasi ham tilga olinadi.
“Vulganizm deb qo’pol, uyatli, haqorat leksema va frazemalarga aytiladi (lotincha vulgaris – “qo’pol”, “sodda”). Vulgarizmning yuqoridagi hodisalardan farqi shundaki, bu leksemalar tildagi o’z ma’nosida ishlatiladi”².
Bu hodisa to’g’risida bir qancha maqolalar ham chiqarilgan. Misol sifatida ulardan birini keltiramiz:
“Vulgar so’zlar qo’pol so’zlar bo’lib, ular odatda qamoqqa o’tirganlar, giyohvandlar, daydilar – ijtimoiy qiyofasini yo’qotgan qatlam tili hisoblanadi.
Jargonlar muayyan manfaatga ega ijtimoiy guruhlar tomonidan qo’llanadigan, barcha ham tushunavermaydigan maxfiy ma’no so’zlardir”³, - degan fikrlar keltirilgan.
Xulosa sifatida fikr bildirganimizda, umuman, bu qo’llanilish doirasi chegaralangan leksemalar o’z ichiga: dialektlar, kasb-hunar leksikasiga, jargon – argolarga, vulgarizmlarga, terminlarga oid so’zlarni qamrab oladi.
Bundan tashqari ham ingliz va o'zbek tillarida jargon so'zlar va slanglar borligi va yana ingliz tilidagi slanglar ham borligi bu jahon tilining jozibali tomonlarini ko'rsatadi. Ingliz lahjasi va o'zbek lahjalarining farqi va o'xshashliklari har bir tilning o'ziga xosliklari borligi ham qiziqarli holatdir.
Bu yuqorida keltirganlarimizning har biri tor doirada qo’llanilganligini uchun qo’llanilishi chegaralangan leksika deb ataladi. Tarixiylik nuqtai nazardan u uchta asosiy qatlamga bo’lib o’rganiladi: Neytral leksika, eskirgan leksika, yangi leksika kabilar.
Qo’llanish doirasi chegaralangan leksika mavzusini manbalarga tayangan yoritishga harakat qildik. Shu bilan birga bu mavzu to’g’risida ma’lumotlarga ega bo’ldim.