Ўсимликлар морфологияси ва

123
-раем.
Гул ўрни: / — пион
гулининг ясси гул ўрни; 
2 —
 айиқ-
товоннинг бўртиб чиққан г; л
ўрни; 
3
 — чўптанганинг ўйилган
гул ўрнн (ҳамма гуллар узу­
насига кесиб кўрсатилган).

---

томони орқа ёки устки бўлса 
адаксиал 
(лот. ад — га — би­
рор нарсага қараб бориш) деб аталади. Новданинг гул чиқ- 
қан ўқи, гул ўртаси ва қопловчи баргнинг марказий томо­
ни орқали ўтган тик текислик ўрта 
медиан 
(лот. м е д и ­
а н с — ўрта) деб аталади. Ўрта текисликка тўғри бурчак 
остида жойлашган ва новда ўқи орқали ўтадиган текислик 
кўндаланг 
трансверсал 
(лот. т р а н с в е р с а л и с — кўнда- 
ланг) текислик деб аталади. Текислик гул симметриясида 
яққол кўринади. Масалан, гулнинг бирор ўқидан фақат 
иккита симметрия ўтказилса, уни 
биссимметрия 
(лот. 
б и с — икки, с и м м е т р и я — тенг) ёки 
билатераль 
(лот. 
л а т е р а л и с — ён томон) деб аталади. Бундан ташқари 
тўғри ёки актиноморф, нотўғри ёки зигоморф ва ассимет- 
рик гуллар ҳам учрайди.
Косача билан гултожларнинг иккаласи биргаликда гул 
қўрғонини ташкил этади. Гул қўрғонининг бўлиши ёки 
бўлмаслиги ва унинг тузилишига қараб гул тўрт хил бў- 
лади.
1. Агар гулқўрғон бир хил оддий косачасимон ёки тож- 
симон бўлиб, гул ўрнида навбатлашиб жойлашса (магно­
лия, купальница, лилияда) — 
гомохламид 
гул деб аталади.
2. Гулқўрғони мураккаб (қўшалоқ) косача билан тожга 
ажралган (чиннигул, нут, ўрик, олма ва бошқаларда) бўлса, 
гетерохламид 
гул деб аталади.
3. Гулқўрғони бир қатор ва фақат косачасимон (газанда, 
қайрағоч, олабўтада) бўлса — 
гаплохламид 
гул деб аталади.
4. Гулқўрғони бўлмаган ва фақат спорофиллар (андро- 
цей чангчилар, геницей — уруғчилар)дан юзага келган гул­
лар — 
ахламид 
ёки очиқ (қоплағичсиз) гуллар деб аталади.
2-§. ГУЛНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШИ
Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг гуллари турли-туман 
шаклда бўлиб, очиқ уруғли ўсимликларнинг гулидан кес­
кин фарқ қилади. Гулнинг келиб чиқиши тўғрисидаги 
масала кўпинча олимларни қизиқтиради. Бу соҳада кенг 
тарқалган учта назария бор.
Псевдант 
(юнон. п с е в д о с — сохта, а н т о с — гул) 
на­
зарияси. 
Бу назарияни австралиялик ботаник — морфолог,

---

систематик, ботаник-географ олим — профессор Рихар, 
Ветштейн яратган. Унинг фикрича, ёпиқ уруғли ўсимлик 
ларнинг икки жинсли гули очиқ уруғли ўсимликлар (re 
нетумсимонлар синфи)нинг кўпгина содца тузилган би] 
жинсли чангчи ва уруғчи гулларнинг тўпламидан “тўпгул 
юзага келган. Уруғчилар (мегаспорофиллар) марказга жой 
лашган. Улар мевали барглардан ҳосил бўлган, чангчи гул 
ларнинг қоплағич барглари гулқўрғонни ҳосил қилган 
Кейинчалик баъзи чангчилар тожбаргларга айланган. Б; 
назарияга мувофиқ, ёпиқ уруғли ўсимликлар шамол ёрда 
мида чангланадиган майда-майда кўримсиз қоплағичси 
гулларга эга бўлган (қайиндошлар, букдошлар, қайрағоч 
дошлар ва бошқалар)да гул бир уйли, бир жинсли бўлиб 
очиқуруғлиларнинг
стробилларини
(юнон. с т р о б и л и с -
ғудца) эслатади. Очиқ уруғли ўсимликлардан эфедранин 
стробили бўғимларда жойлашган. Улар қисқа ўқцан ибо 
рат, бу ўқларга 2—8 тагача тангачага ўхшаган барглар қара 
ма-қарши ўрнашган бўлади. Бу тангачалардан юқорид 
жойлашган бир неча микростробил бўлади. Ҳар бир мик 
ростробил барг — ўзида айрим бир гул бўлиб, 
антерофор 
ёки чангчи гул деб аталади. Антерофора 2—8 та ёки учхо 
нали чангдондан иборат бўлади (124-расм, 2). Антерофо] 
икки чангчининг ўсишидан тараққий этади.
Ветштейннинг тахминига биноан ёпиқ уруғли ўсим 
ликлар гулининг ривожланиши уч хил босқичдан иборат 
Биринчидан, эркак “тўпгул” — чангчилар тараққий этган 
ривожланишнинг иккинчи босқичида чангчилар сони ор 
тиб борган ва гул ён барглари атрофида жойлашган. Учинч] 
босқичида чангчилардан уруғчи, гулёнбарглардан косач 
барглар тараққий этган. Ветштейн фикрича тараққиётнин 
учинчи босқичида эркак “тўпгул” икки жинсли гулга ай 
ланган.
Бу назарияни ҳозирги вақтда олимлар маъқуллашмай 
ди, шунинг учун псевдант назария фақат тарихий аҳами 
ятга эга.
Стробиляр назария. 
Уиланда деган олим 1906-йили бен 
нетитлар деган ўсимликларнинг қолдиқларини топади. Б 
ўсимликлар мезозой эрасининг очиқ уруғли ўсимликла 
рига мансуб бўлиб, эволюция жараёнида бутунлай йўқо 
либ кетган.

---