Ўсимликлар морфологияси ва

у н и в ер са л и л ди з с и с т е м а с и
дейила­
ди (саксовул, шувоқ, лагохилус-кўкпаранг ва бошқа чўлда 
ўсувчи ўсимликлар).
Илдиз системасининг қанча чуқур кириши, қай дара­
жада ва қандай чуқурликда тармоқланиши ўзгарувчан 
бўлиб, ўсимлик турига хос белгидир. Масалан, маккажў- 
хорининг илдиз системаси 1,5—2 м, карам — 1,5 м, ток- 
нинг ўқилдизи 5—7 м чуқурликка боради, ён илдизлари- 
нинг диаметри 2—4 м га етади.
9 -§ . И Л Д И З А НА ТО М И ЯСИ
И л д и з зо н а л а р и . 
Ёш илдизнинг учи ёки апекси жуда 
кўп паренхиматик ҳужайралардан ташкил топган бўлиб, у 
илдиз қини билан қопланган. Илдиз қини юпқа пўстли 
тирик ҳужайралардан иборат. Улар узлуксиз равишда апекс 
меристема ёш ҳужайраларининг янгиланиб туришидан 
ҳосил бўлади. Илдиз қинининг ташқи ҳужайралари ўзи- 
дан шилимшиқ модца ажратиб, учининг тупроқца ўсиши- 
ни осонлаштиради. Илдиз қинининг марказий қисмини 
к о л у м е л а
деб аталадиган ҳужайралар ташкил этади. Бу 
ҳужайраларда жуда кўп миқдорда крахмал доначалари 
тўпланади ва илдиз апексининг тупроқ заррачалари ичида 
ўсишига имкон беради. Сувда ўсадиган ўсимликларда ва 
паразитлик қилиб яшайдиган ўсимликларнинг илдизида 
қин бўлмайди.

---

Илдиз қинининг остида меристематик хусусиятини 
сақлаб қолган ҳужайралардан ташкил топган бўлинувчи 
зона жойлашган, унинг узунлиги 1 мм. Бу зонадаги ҳужай- 
ралар цитоплазма билан тиғизланган бўлиб, унда вакуола 
ҳали шаклланмаган бўлади. Микроскоп остида ёш илдиз­
нинг бўлинувчи зонаси доимо сариқ рангда кўринади.
Бўлинувчи зонадан кейин ўсувчи зона шаклланади (89- 
расм, 11). Бу зонада илдиз ҳужайралари сон жиҳатидан 
кўпаймайди, аммо цитоплазмада вакуоланинг пайдо бўли- 
ши )дисобига унинг ҳажми йириклашиб, ҳужайралар бўйига 
чўзилади. Ундаги ҳужайралар тургор ҳолатда бўлиб, катга 
куч билан тупроқнинг майда заррачаларини ёриб ўтиш 
хусусиятига эга.
Ўсувчи зона учидаги ҳужайралар бир оз вақт ўтгандан 
сўнг ўсишдан тўхтайди ва бу ҳужайралардан илдиз тукча­
лари ҳосил бўлади (89-расм, А, 2). Бу тукчалар бир неча 
см узунликда бўлиб, тупроқ заррачалари билан жипс ўра- 
лади. Илдизнинг тукчалар билан қопланган қисми сўрув- 
чи ёки ютувчи зона деб аталади.
Маълум вақг ўтгандан кейин тукчалар ризодерма ҳужай- 
ралари билан биргаликда ҳаётчанлик хусусиятини йўқо- 
тиб қурийди. Ризодерма ўрнига қопловчи тўқима — экзо­
дерма юзага келади (93 раем, 5). Улар ўтказувчи тўқима- 
нинг флоэма ва ксилема ҳужайраларини ҳимоя этади.
Илдизнинг ўсиш апексидаги меристема ҳужайралари 
бўлинишни давом этиб, ички ва ташқи (илдиз қини) то­
монга ҳужайраларга ажралади. Мана шу хусусияти билан 
илдиз новдадан кескин ф арқ қилади.
Илдиз апексидаги инициал хужайралар сони ва улар­
дан тўқималарнинг келиб чиқиши турли систематик гуруҳ 
ўсимликлари учун ҳар хилдир. Масалан, баъзи қирққу- 
лоқсимонлардан (қирқбўғин, қирққулоқ ва баъзи плаун- 
ларнинг) илдиз апексидаги бўлинувчи зонада фақат битга 
инициал ҳужайра бўлиб, илдизнинг барча тўқималари шу 
инициал хужайранинг бўлинишидан юзага келади.
Ёпиқ уруғли ўсимликлар апексида бир неча инициал 
ҳужайралар мавжуддир. Уларнинг тузилиши ва бўлиниши 
икки ва бир паллали ўсимликларнинг илдизида ҳар хил. 
Масалан, икки паллали ўсимликларда у уч қаватдан ибо­
рат бўлиб, ҳар бир қаватда 1—4 гача инициал ҳужайра

---

93