Ўсимликлар морфологияси ва

с е ­

---

р и а л
(лот. с е р и е с — қатор) куртак деб аталади (м аса­
лан, учқат, ёнғоқ, о қ акация ва бошқаларда учрайди). Агар 
куртак биргаликда ёнм а-ён жойлаш са 
к о л л а т е р а л
(лот. 
к о л — биргаликда; латерагис — ён томон) дейилади. Б ун­
дан таш қари қўш и м чаёки 
адвен ти в 
(лот. а д в е н т и к у с — 
келгивди, тасодифий) куртаклар ҳам бўлади. Адвентив кур­
таклар вегетатив кўпайиш вазиф асини бажаради.
Тузилиши ва вазифасига кўра, куртаклар ҳар хил — ўсув, 
ўсув-генератив ҳамда генератив куртаклар бўлади.
Ўсув куртаклардан баргли ва куртакли поя ўсиб чиқа- 
ди. Бундай куртакларда таш қи бошланғич барглар (барг 
куртаклари) учлари билан қайрилиб, ўсиш нуқгасини ўраб 
олади. Куртакда бўғим зич жойлашган, шунинг учун бўғим 
оралиқларини аниқлаш қийин. Бошланғич барг қўлтиғи- 
да ён куртак муртаклари ҳам ҳосил бўлиши мумкин. Д е ­
мак, новданинг чексиз шохланишига бўлган яш ирин, аммо 
юзага чиқиш и мумкин бўлган им коният куртакда мавжуд.
Ўсув-генератив куртакларнинг тузилиши ўсув куртак- 
нинг тузилишига ўхшайди, лекин ўсиш нуқгасида бошлан- 
ғич ҳолатдаги гул ёки тўпгул бўлади. Бундай куртаклар 
кўпинча ўтчил ўсимликларга хос бўлса-да, дарахт ва бута- 
ларда ҳам учрайди (масалан, сирен, бузина=маржондарахт).
Бундан таш қари тўпгуллар ҳосил қиладиган гул кур­
таклар ҳам учрайди (булар ш аклан ўзгарган новдадир). 
Н иҳоят 
ар ал аш к ур так л ар
деб аталадиган куртаклардан 
новдалар билан гуллар ўсиб чиқади.
Қ ўш им ча куртак л ар . 
Экзоген йўл билан ҳосил бўлади- 
ган одатдаги ён куртаклардан таш қари қўш им ча ёки ад­
вентив куртаклар ҳам пайдо бўлиши мумкин. Улар по- 
яларда эндоген, баргларда эса экзоген йўл билан ҳосил 
бўлади ва тартибсиз жойлашади. Қўш имча куртаклар поя, 
барг ва илдизда уларнинг перицикл кам бий, ўзак нурла- 
ридан ва ҳатгоки баргнинг мезофил ёки эпидерм исидан 
ҳам ҳосил бўлиши мумкин. Қ айси органдан ҳосил бўли- 
ш идан қатъий назар, тузилиш ига кўра улар оддий учки 
ёки ён куртаклардан ф арқ қилмайди.
Қўшимча куртакларнинг биологик аҳамияти катта. Улар 
кўпгина ўсимликларда вегетатив кўпайиш учун хизмат 
қилади. М асалан, илдиз бачкилари орқали кўпаядиган 
ўсимликларда (малина=хўж ағат, қулупнай ва бош қалар-

---

да) албатта қўшимча куртаклар бўлади. Илдиз бачкила- 
ри — илдизда жойлашган қўш имча ўсиб чиққан новда (тоғ 
тераги, шумтол, о қ акация, олча, олхўри, сирень, янтоқ, 
чирмовуқ, сариқ бўзтикан ва бошқа)лар.
Қўш имча куртаклар баргларда ҳам ҳосил бўлади. М а­
салан, бриофиллиум ўсимлигининг баргларида қўшимча 
куртаклар барг четларида ривожланади. Ана шу куртаклар 
баргдан узилмасданоқ, илдизча ва баргчалар ҳосил қила- 
ди. К ейин узилиб ерга тушгандан сўнг, ўсиб янги ўсим- 
ликка айланади. Бундай хилдаги қўшимча куртаклар