Sifat, son so’z turkumlari



Download 54,1 Kb.
bet6/10
Sana31.12.2021
Hajmi54,1 Kb.
#247709
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Bog'liq
4-maruza

O’zlik olmoshi. Eski o’zbek tilida өz olmoshi faol qo’llangan. Өz olmoshi dastlab ot turkumiga oid so’z bo’lgan va o’zlik, vuжud, жon, ruh kabi ma’nolarni bildirgan. Eski o’zbek tilida ham өz olmoshining bu ma’nolari ayrim o’rinlarda saqlanib qolgan: Өzүmdin hayat baray (Navoiy). Ey sanam, өzni (vuжud) bizgә naāshna tākәy (Uvaysiy).Өz so’zi eski o’zbek tilida olmoshga o’tish жarayoni tugallangan, shaxsga taalluqliligini, xosligini, uning tarkibiy qismi ekanligini ma’nolarini anglatgan: Өziniң shәkli birlә (Navoiy, HA). Meni өz huzurыg’a talab qыldы (F.). Өz qыlыchыnboynuma yetkүrsә (Navoiy, LT).

Өz olmoshi takror qo’llanishi mumkin. Bunda ish-harakat sub’ektiga qaytganlikni, ya’ni ish-harakat sub’ektning o’zi uchun tegishli ekanligi ma’nosi anglashiladi: Tolg’anmag’ы өz өzinә girdāb (Navoiy), Qыlur өzigә өzi ishtibāh (Muq.).

Өz olmoshi egalik va kelishik affikslarini qabul qiladi. Bunda dastlab egalik affiksi, so’ng kelishik affiksi qo’llanadi: Өzүmniң ikki yaxshы kishimni chaqыrdыm (SH. tar.). Өzidә hushы bar ādam eshitsүn (Furqat).

Tushum, o’rin-payt va chiqish kelishigi affikslari өz olmoshiga to’g’ridan-to’g’ri qushilgan: Өzdә yoqerdim (Navoiy). Өzni nechә kүn nākām tut (Nodira). Өzdin tavba aysa (Navoiy). Bunday qo’llanishda uning olmoshlik funkцiyasi ko’proq namoyon bo’ladi.

Qadimgi turkiy yozma manbalarda va eski o’zbek tilining dastlabki davrlarida kentү(kentү) olmoshi qo’llangan hamda bu olmosh өz olmoshiga ekvivalent bo’lgan: Kerәk bolsam aңa men, kendya kelsүn (Xisrav va SHirin).

Kendү olmoshi өz olmoshi bilan ham qo’llanadi: Өzi kendү yekrәk (yomonroq) bilүr erdi (Tafsir).

Kendү olmoshi eski o’zbek tilidayoq iste’moldan chiqqan va bu olmosh kәndi (kendi) shaklida hozirgi turk tilida saklanib qolgan.

Eski o’zbek tilida өz olmoshi bilan birga, fors tilidan o’zlashgan xud olmoshi ham iste’molda bo’lgan: Teңri taālā xud kәrәm bilә gunāhыңыzdыn өtti (Navoiy). Mirzāxān xud shāhbegimniң tuqqan nabirasi (Bobur).



Ko’rsatish olmoshlari. Eski o’zbek tili yozma manbalarida bu, bul, ul, oshal, oshul, shul, ushbu, hamul, ba’zan u, ush, shu, shubu, hamun, hamin kabi ko’rsatish olmoshlari tuzilishi жihatidan sodda hamda murakkab formalardan tashkil topgan. Sodda ko’rsatish olmoshlari: bu, ul(u), ush formalaridan iborat. bul, shul, (shu), ushbu, shubu, oshal, oshul, oshu, hamul so’zlari ko’rsatish olmoshlarining murakkab formalarini tashkil qiladi. Hamun, hamin, hamiyn ko’rsatish olmoshlari fors tillaridan o’zlashgan. Ko’rsatilgan davrlarga oid yozma manbalarda har qaysi ko’rsatish olmoshining iste’mol doirasi, leksik-semantik hamda grammatik xususiyatlari turlicha bo’lgan.

Bu ko’rsatish olmoshi keng ko’lamda qo’llangan, nutq paytida mavжud bo’lgan yaqin masofadagi kishi, narsa, hodisalarni ko’rsatadi: bu benava (Lutfiy), b u rasadnы (BN).

Olmoshlar uch xil semantik vazifa baжargan:



  1. Deyktik vazifa, ya’ni sof ko’rsatish ma’nosini anglatgan: Bu baytnы oqubdur (Navoiy, MN).

  2. Anaforik vazifa, ya’ni oldin tilga olingan shaxs, predmetni ko’rsatadi: Bu ham yaxshы bardы (Boburnoma).

  3. Preprativ vazifa, ya’ni keyin tilga olinadigan predmet va shaxslarni ko’rsatadi: Meni tanыmaydur, sөrүptүrkim, bular qaysы sultāndur (Boburnoma).

Bu ko’rsatish olmoshi kelishiklar bilan turlanganda va ko’plik affiksini olganda, uning tuzilishida turli fonetik o’zgarishlar yuz beradi. Bosh kelishikdan boshqa kelishiklar bilan turlanganda, so’z boshidagi b undoshi m ga o’tadi: bunы-munы, bunuң-munuң va h.k. SHuningdek, жo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishiklarida negiz va kelishik hamda ko’plik affiksi o’rtasida interkalyar «n» undoshi orttirilishi mumkin. Kelishiklar bilan turlanganda «n» undoshining orttirilishi doimiy (statik) bo’lsa, ko’plik shaklida u doimiy emas. Misollar: Bular dag’ы Sayyidgә kirmish (SHayb.). Og’lanlarnың atlarы munlar turur (SH.tar.). Mundыn artuq qыlma zār (Lutfiy).

So’z boshida «b»ning «m»ga o’tishi ham doimiy emas: Barcha xalq bunы eshitib...(SH.tar.).




Download 54,1 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish