Щзбекистон республикаси олий ва щрта

4-rasm

SINOV SAVOLLARI.

1. Asbobning sezgirligi, tok va kuchlanish bo’yicha bo’lim qiymati deb nimaga aytiladi?
2. Elektr o’lchov asboblarining ishlash principini aytib bering?
3. Foydalanayotgan elektr o’lchov asboblarini pasportdagi belgilarini tushuntirib bering?
4. Ampertmetrni va voltmetrni darajalash uchun keltirilgan sxemani tushuntiring.
5. Elektr asbobning aniqlik klassi, absolyut va nisbiy xatolik nimani tushuntiradi. Ularni qanday hisoblash mumkin
LABORATORIYA ISHI №4


HAVODAGI TOVUSH TEZLIGINI VA ISSIQLIK SIG’IMLARI NISBATI S_P/S_V NI TURG’UN TO’LQIN USULI BILAN ANIQLASH


Kerakli asboblar: tovush to’lqin uzunligini aniqlaydigan qurilma-1, ovoz generatori.


NAZARIY QISM:

Tovushning hosil bo’lishi biror jismning tebranishi bilan bog’liq. Boshqa gazlardagiga o’xshab havoda ham tebranishlar bo’ylama to’lqin sifatida tarqaladi. 20 va 20000 Gc orasidagi tebranishlar bizga tovush sifatida eshitiladi.

20000 Gc dan yuqori chastotadagi tebranishlar ultratovush, 20 Gc dan past chastotali tebranishlar infratovush deb ataladi. Ultra tovushni ham, infra tovushni ham inson qulog’i eshitmaydi.
Tovush to’lqinlari shunday tez tebranadiki, gazning siqilishi va siyraklashini adiabatik jarayon sifatida qarash mumkin. Gaz holatining adiabatik o’zgarishi Puasson formulasi:


(1)
ga bo’ysunadi; bu erda P-gaz bosimi, V-uning hajmi, -mos ravishda o’zgarmas bosimdagi va o’zgarmas sig’imdagi issiqlik sig’imlari nisbati:  = S_P/S_V.
Ma’lumki, gazda tovushning tarqalish tezligi
(2)
ifoda bilan aniqlanadi; bu erda R universal gaz doimiysi (R=8,31 J/mol’ K), T-gaz temperaturasi, -gaz molyar massasi.
Shunday qilib biror T temperaturadagi,  - molyar massali gazdagi tovush tezligi  ni aniqlab,  ni topish mumkin:
(3)
Bu ishda tovushning havodagi tezligi turg’un to’lqin usulida anqlanadi.
Bu hil amplituda va chastotali, qarama-qarshi yo’nalishda tarqalayotgan sinusoidal to’lqinlarning qo’shilishida hosil bo’lgan to’lqinga turg’un deyiladi. Bir o’lchovli sodda to’lqinni tarang tortilgan bir uchi mahkamlangan ipda hosil qilish mumkin. Ipning bir uchini tebratilsa, ip bo’ylab to’lqin tarqala boshlaydi (tushuvchi to’lqin) va to’siqqa etib qaytadi (qaytuvchi to’lqin), tushuvchi va qaytuvchi to’lqinlarning yig’indisidan turg’un to’lqin hosil bo’ladi. Uning tenglamasi quyidagicha keltirib chiqariladi. Aytaylik tushuvchi M nuqtadagi tebranish (1-rasm)
(4)
tenglama bilan aniqlansin. U holda qaytuvchi to’lqinda M nuqtaning siljish S₁ dan faza bo’yicha  ga orqali qoladi. -qaytishdagi qo’shimcha orqada qolish, ya’ni qaytuvchi to’lqinda M nuqtaning tebranish
S₂=A sin [t-k(x-2)]- (5)
tenglama bilan aniqlanadi. M-nuqtaning natijaviy tebranishi.
(6)
(3) ifoda yassi to’lqinlar uchun ham to’g’ri, shuning uchun (6) ni turg’un to’lqinning tenglamasi deyiladi. (3) dan ko’rinib turibdiki, turg’un to’lqinning amplitudasi
(7)

ga teng bo’ladi. Agar quyidagi

(8)
bu erda m=0,  1,  2, ... (8) shart bajarilsa tebranish amplitudasi maksimal qiymatga erishadi va A_t=2A bo’ladi. Turg’un to’lqindagi bu nuqtalar do’ngliklar deyiladi. Koordinatalar quyidagi shartni
(9)
qanoatlantirsa, tebranish amplitudasi nolga teng. Bu nuqtalar turg’un to’lqinning tugunlari deyiladi. Ikkita do’nglik (tugun) orasidagi masofa turg’un to’lqinning uzunligi deyiladi, ya’ni
m=1,2,3... (10)
Turg’un to’lqin uzunligi harakatdagi (oddiy) to’lqin uzunligining yarmiga teng. Turg’un to’lqin hosil bo’layotgan ipning bo’sh uchida do’nglik, mahkamlangan uchida hosil bo’ladi. Shuning uchun ip uzunligi bilan turg’un to’lqin uzunligi orasidagi quyidagi
(11)
munosabat mavjud bo’lishi kerak. (10) dan ikkita qo’shni do’nglik (tugun) orasidagi masofa kelib chiqadi. Bundan tekshirilayotgan tovush manbaining to’lqin uzunligi


(12)
ga teng bo’ladi. Agar tovushning chastotasi  ga teng bo’lsa = yoki
(13)
formula yordamida tovush tezligi aniqlanadi.