|
119- § . Issiq lik dvigatellari
T ex n ik ad a q o 'lla n ila d ig a n issiqlik m a sh in a la rid a n ayrim
turlarining ishlash prinsipi bilan tanishib chiqaylik.
Issiqlik dvigatellari m exanik harakatga kelish usullariga qarab,
ular porshenli (bug' m ashinalari va ichki yonuv dvigatellari),
rotatsion (bug' va gaz turbinalari) va reaktiv dvigatellarga bo'linadi.
P orsh en li b ug4 m ashinasi.
Bug' mashinalari XVII va XVIII
asrlarda ixtiro qilingan bo'lib, shu kungacha ishlatilib kelinmoqda.
Uning (193- a rasm) asosiy qismi В porshen harakatlanadigan A
cho'yan silindrdan iboratdir. Silindr bug' taqsimlovchi mexanizm
bilan ta ’m inlangan bo'lib, bu mexanizm maxsus L porshen bilan
birga harakatlanuvchi bug' qozoniga tutashtirilgan Zqopqoqli taqsim-
lagich qutichadan iboratdir. Quticha atmosfera bilan Oteshikcha orqali,
A silindr bilan esa M va N naylar orqali tutashtirilgan.
В porshen o'ngga harakatlansa (193- a rasm ), A silindrga M nay
orqali bug
1
kiradi. N nay orqali ishini bajargan bug
1
atm osferaga
chiqadi. Porshen chapga to m o n harakatlansa (193- b rasm ), jVnay
orqali bug
1
silindrning o 'n g qismiga kiradi va o ‘z ishini bajargan
bug' M nay orqali atm osferaga chiqadi. S hunday qilib, porshenli
dvigatellarda gaz yoki bug‘ning bosimi ostida m ashinaning ishchi
silindrida porshen ilgarilanm a-qaytm a (tebranm a) harakatda bo'lib
shatun-krivoship mexanizmi yordamida m ashinaning tirsakli o ‘qida
aylanm a harakat hosil qiladi. Bunday bug
1
m ashinasining afzalligi
u n in g o d d iy lig id a , y o q ilg ‘in in g arz o n lig id a , teskari y u ritish
mumkinligidadir. Kamchiligi esa harakat tezligi kichik, g'ildirak to ‘la
aylanishi uch u n porshen orqaga albatta ilgarilanm a harakat qilishi
shart. F IK (r|) kichik, m asalan , I. I. P olzun ov ixtiro qilgan
m ashinaning F IK i 0,1%, J. U att ixtiro qilgan m ashinaning F IK
1%, hozirgi m ashinalarning F IK esa
10
-
12
%.
B ug‘ turbinasi. Porshenli bug
1
m ashinasining kam chiliklari,
FIK ining kichik ekanligi bug
1
energiyasidan foydalanishning boshqa
usullarini ixtiro etishga m ajbur qildi. Bug
1
m ashinasida bug‘ning
potensial energiyasidan foydalanilgan b o ‘lsa, bug
1
tu rb in asida
b u g ‘n in g k in e tik e n e rg iy a s id a n fo y d a la n ila d i: fo rs u n k a d a n
chiqayotgan bug
1
yoki gaz oqim i ishchi g'ildirakning kurakchalariga
yo ‘naltirilib, g'ildirakni aylanm a harakatga keltiradi.
Bug
1
turbinasining ishlash sxemasi 194- a rasmda, bitta diskining
tashqi ko'rinishi 194- b rasm da ko'rsatilgan. L kurakchalari boMgan
В disk A valga o'm atilgan. Kurakchalar qarshisida ^so p lo lar joylash-
gan bo'lib, bularga qozondan katta bosim ostida bug
1
keladi. Soplo
og'ziga qarab kengayib boruvchi teshik shaklida qilib ishlangan,
shuning u ch u n uning ichida bosim pasayishi hisobiga bug' chiqish
vaqtida katta (taxm inan
1
(H) m /s) tezlik oladi. Bug' soplodan
chiqqach, turbina g'ildiragining L kurakchalariga kelib urilib, ularga
bosim beradi va turbinaning ishchi g'ildiragi Z?diskni aylantiradi.
Q udratli bug' turbinalari k o'p (16-40) pog'onali qilib quriladi.
T urbina g'ildiraklarida kurakchalarning um um iy soni bir necha
m in glarga ten g b o 'la d i. Ishlab b o 'lg a n b u g 'd a n tu rm u sh d a ,
ju m ladan , binolarni isitishda foydalaniladi. Ishlab bo'lgan bug'
issiqligidan foydalanuvchi stansiyalar issiqlik elektr m arkazlari
(IE M ) deyiladi.
R eak tiv d v ig atellar. R eaktiv
d v ig atellar quyidagi asosiy
q ism lard an iborat: y o n ilg 'i baki, y o n ilg 'i yonadigan k am era,
kameraga yonilg'i yetkazib beradigan va yonishdan hosil bo'ladigan
m ahsulotni chiqarib tashlaydigan qurilm a.
R e a k tiv d v ig a te ln in g is h la s h i q u y id a g ic h a : is h lo v c h i
aralashm aning yonishi natijasida hosil bo'lgan gaz chiqish teshigi
— soplodan juda katta tezlik bilan otilib chiqadi. Yonilg'i yonganda
bosim ning keskin ravishda oshib ketishi natijasida gazlarning
soplodan chiqish tezligi dvigatelga kiradigan havoning tezligidan
ko'p m arta katta bo'ladi. Im pulsning saqlanish qonuniga muvofiq,
shu tezliklar ayirmasi hisobiga reaktiv tortish kuchi hosil b o'lad i.
bu kuch dvigatelni qaram a-qarshi tom onga harakatga keltiradi.
R eaktiv dvigatellar ikki turga: hav o -reak tiv dvigatellariga
(H R D ) va raketalarga bo'linadi.
R eaktiv dvigatelli u c h a r a p p a ra td a faqat y o n ilg 'i b o 'lib ,
atm osfera havosi esa oksidlovchi va chiqish vaqtida tortish kuchini
hosil qiladigan ishchi m odda vazifasini bajaradi. Reaktiv dvigatelning
yonilg'isi ham , ishchi m oddasi ham o'zid a bo 'lad i, shuning uchun
uning ishlashi atrofdagi m uhitga bog'liq bo'lm aydi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
