Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

1 0 1 -  § .  G a z  m olek u lalarin in g  tezligin i  oM chash.

S h tcrn   tajribasi

M olekulalarning tezligini birinchi  m arta  1920-  yilda  nemis fizigi 

S htem  tajriba yo'li bilan aniqlagan.  Bu  m aqsadda  ishlatilgan  asbob 

ikki koaksial  (o'qlari bir-biri  bilan  ustm a-ust tushadigan) silindrdan 

iborat  b o 'lib ,  asbobning  o 'q i  bo'ylab  ustiga  kum ush  yugurtirilgan 

К platina simi tortilgan  (170-  a rasm).  Ichki  silindrda ensiz vertikal 

tirqish  qoldirilgan.  K umush  atom larining  havo  m olekulalari  bilan 

to'qnashuvi  sodir  bo'lm asligi  uchun  (chunki  bunday  to 'q n ash u v  

zarralarning  harakat  yo‘nalishlarini  va  tezliklarini  o'zgartirishi 

mumkin) qurilm a ichidan havosi so'rib olingan.  Platina simni  undan 

tok o'tkazib qizdirilganda  kumush bug'lanib,  ichki silindrning hajmi 

kumush  atom lari  bilan  to 'lad i.  Sim dan  radial  yo'nalishda  uchib

---

1 7 0 -rasm.

chiqqan  ato m lar  a  tirqishdan  chiqib,  tashqi  silindrning  devoriga 

kelib  o ‘tiradi  va  torgina  b kum ush  izni  hosil  qiladi  (170-  a  rasmga 

q.).  Shtern  b u tun  qurilm ani  К   sim dan  o ‘tuvchi  o ‘q  atrofida  to 

burchak tezlik  bilan  aylantiradi.  N atijada  kum ush  atom lari  tirqish 

qarshisida  em as,  balki  bu  joydan  aylanish  yo'nalishiga  nisbatan 

orqada o'tirad i va tashqi silindrning sirtida  torgina b izning o 'rn id a  

qalinligi  bir  xil  bo 'lm agan  keng  bbx  yo'l  hosil  bo'ladi  (170- b  

rasm).  Bunga turli atomlarning tezligi turlicha ekanligi sabab bo'ladi; 

tezligi  kattaroq  atom lar  yo 'ln in g   b  boshlanishiga  yaqinroq,  tezligi 

kichikroq  ato m lar  yo'lning  6,  oxiriga  yaqinroq  o 'tirad i.  A tom lar 

harakatining turli tezliklariga to 'g 'ri  keladigan atom lar soni turlicha 

bo'lishi sababli  yo'lning qalinligi ham  turlicha bo'ladi (1 70 -6 rasmda 

yo'lning  qirqim i  shtrixlab  tasvirlangan).

Shunday  qilib,  yo'l  qirqim ining  har  bir joyi  m a’lum  tezlikka 

va o'tirgan atomlarning m a’lum soniga to'g'ri keladi. Yo'l qirqimining 

k o'rinishi  M aksvell  taqsim ot  funksiyasi  grafigining  ko'rinishiga 

o'xshashligidan,  S htern  tajribasi  Maksvell  qonun ining  to'g'riligini 

sifat jih atd an   tasdiqlovchi  dalildir,  deyish  m um kin.

b  va  b x  n u q ta iar  orasidagi  A S   siljishni  dastadagi  kum ush 

atom larining  o 'rtac h a  й  tezligi  bilan  bog'lash  mum kin.  Aytaylik, 

tashqi silindrning radiusi  R bo'lsin.  Kumush atom larining  A'simdan 

tashqi  silindr devorigacha uchib borishi  uchun  ketgan o 'rtach a vaqt

V

312

---

bo'ladi.  Idish  devoridagi  har  bir  nuqta  shu  t vaqt  ichida  A S  = wRt 

yo'lni bosib o 'tad i,  bunda со — qurilmaning aylanish burchak tezligi.

Л V

Oxirgi  tenglikdan 

b o'lad i.  t  vaqt  uch u n   hosil  qilingan

ikkala  ifodani  bir-biriga tenglashtirib,  quyidagi  natijani olamiz: