Bo'yoqning zichligi 0,8 • 103—т gateng.
Issiqlik haqidagi tushuncha juda qadim zam ondan m a’lum bo‘lib,
u dastlab odam ning fiziologik sezishi asosida yuzaga kelgan. Fiziologik
sezish asosida odam jism larni issiq va sovuqqa ajratgan va ularning
isitilganlik darajasini aniqlagan. Lekin bizning sezgi organlarim iz
tem peratu ran i noaniq oMchaydi va bu sohada n o to ‘g ‘ri natijalarga
olib keladi.
XII — X III asrlarda Farengeyt, Delil, Lom onosov, R eom yur
va Selsiylar to m o n id an ikkita doim iy nuqtaga ega b o ‘lgan turli xil
tuziigan term om etrlarning yaratilishi issiqlik hodisalarini o'rganishni
rivojlantirib yubordi. Birinchi navbatda issiqlikdan m oddalarning
kengayishi o'rg anila boshlandi. Lekin issiqlik fizikasining asosiy
m iqdoriy tu sh unchalari birdaniga yuzaga kelaverm adi. 0 ‘sha davr
fiziklarining asarlarida „issiqlik m iqdori“ , „issiqlik darajasi“ , „issiqlik
gradusi“ tush u n chalarida ju d a ko‘p chalkashliklar bor edi. 1755-
yilda L am bert tem peratura va issiqlik m iqdori tushunchalari ni bir-
biridan farq qilishni aytib o ‘tdi. Turli tem peratura va turli miqdordagi
suyuqliklarni bir-biri b ilan aralash tirilg an da yuzaga keladigan
tem peraturan i aniqlashni va uning form ulasini Rixman bergan.
1803- yili Blek issiqlik m iqdori va tem peratura tushunchalarini bir-
biridan ajratdi va birinchi b o 'lib „issiqlik sig‘im i“ , „yashirin erish
issiqligi“ va „yashirin bug'lanish issiqligi“ tushunchalarini kiritdi.
Issiqlik haqida nazariya ham yuzaga kela boshladi. U lardan biri
alohida issiqlik suyuqligi — teplorod haqidagi nazariya b o ‘lsa,
ikkinchisi issiqlikka „sezilm aydigan zarralarnin g“ harakat turi deb
qarash edi. Lom onosov keyingi nazariyaning ashaddiy tarafdori edi.
T eplorod nazariyasiga k o ‘ra, jism da teplo ro d q an ch a k o ‘p
bo'lsa, uning tem peraturasi shuncha yuqori b o ‘ladi, deb hisoblanar
edi. Bu nazariya uchun u yoki bu jism da mavjud bo ‘lgan teplorodni
issiqlik m iqdori sifatida ta s a w u r qilish tabiiy hoi edi. Jism lar
tem peraturalarining tenglashishi b irjis m d a n boshqa jism ga biror
m iqdorda tep lorodning o'tishi jarayonidan iborat deb hisoblanar
284
edi. T eplorod nazariyasi kalorim etrik dalillarni yaxshi tu sh u n tirar
edi, sh u n in g u ch u n te p lo ro d haqidagi nazariya XIX asm in g
o 'rta la rig a c h a u stu n lik qilib keldi. Lekin energiya saqlanish
qonunining ochilishi fiziklam i Lom onosov nazariyasiga qaytishga
m ajbur qildi.
Issiqlikning kinetik nazariyasi m ateriya, birinchi navbatda,
havo va bug1 ning kinetik nazariyasi bilan biiga rivojlana bordi. Bernulli
havoni „turli yo'nalishlarda juda tez“ harakat qilayotgan zarralardan
iborat va zarralar „elastik suyuqlik11 hosil qiladi deb qaradi. U zarralar
harakat tezligi bilan havoning isishi orasidagi bog'lanishni aniqladi.
Bu fizika tarix ida gaz xossalarini m o lek u la lar harakati bilan
tushuntirishdagi birinchi urinish bo'lgan va Bernulli fizika tarixiga
gazlar kinetik nazariyasining asoschilaridan biri bo'lib kirgan.
1 7 5 0 -yilda Lom onosov „ Issiq va sovuqning sababi haqida
fikrlar" degan asarida issiqlik m ateriyaning ichki harakatida bo'lib,
materiyaning sezilmaydigan zarralarining o 'rin o'zgartirishidir, deb
yozgan ed i. U bu h a ra k a tla rn in g e h tim o liy
x a ra k te rin i —
ilgarilanma, aylanm a va tebranm a harakatlardan iborat deb qarab,
„issiqlik b o g 'lan g a n m ateriyanin g ichki aylanm a h arak atid an
iboratdir" degan edi. Issiqroq jism larda m olekula (korpuskula)lar
tezroq aylanadi, sovuqroqlarida esa sekinroq aylanadi; issiqroq
jism sovuqrog'iga tekkizilganda soviydi, degan fikrlarni bildiradi.
1798- yili Rumford to 'p stvollarini parm alashni kuzatib, bunda
ajralib chiqayotgan issiqlik metallni parm alashda bajarilgan ish bilan
bog'liq, degan fikrni aytdi. Keyingi yili Devi buni tajribada isbot
qildi. U m uzning bir bo'lagini boshqa bo'lagiga ishqalaganda erishi
shu ishqalashda bajarilgan ish natijasida hosil bo'lgan issiqlik hisobiga
sodir b o 'lishini isbotladi.
XIX asr birinchi yarm ining oxirlarida Joul issiqlikning mexanik
ekvivalentini eksperimental aniqlaydi: bir kilokaloriya issiqlik miqdori
olish u ch u n 427 kilogram m om etr m exanik ish bajarish kerak.
Issiqlikning m exanik nazariyasining bu yutuqlari shunga olib
keldiki, X IX asm ing o 'rtalariga kelib, teplorod nazariyasi butkul
inkor etildi.
Fizikaning „M olekulyar fizika va issiqlik" deb nom lanadigan
b o 'lim in in g asosida m ateriy a n in g a to m -m o le k u ly a r tu zilish i
haqidagi ta s a w u r yotadi. M olekulyar fizika turli holatlardagi
m oddalarning m akroskopik xossalarini, slruningdek, m oddaning
285
bir holatdan boshqa holatga aylanishlari bo'ysunadigan qonunlarni
m oddaning m olekulyar tuzilishi haqidagi, atom va m olekulalar
h arakatlarinin g va ular orasidagi ta 's ir k u ch larin in g xarakteri
haqidagi tasaw u rlarg a asoslanib tushuntiradi.
\i|
l
l
MODDA TU ZILISHINING MOLEKULYAR-
VI DOD. KINETIK NAZARIYASI ASOSLARI
Do'stlaringiz bilan baham: 
