Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

104-  rasm.

rilsa,  u  holda  yukka  ta ’sir  qila­

yotgan  barcha  kuchlarning  geom etrik  yig'indisi  nolga  teng  bo'ladi, 

y a ’ni

F{  + F +F2 + N  = 0.

R asm dan  bu  kuchlarning  X  o 'q q a   proyeksiyalari

(Fl )x = - F l:  ( / ) ,   = / ;   ( N ) x =0,  (F2)x =0 

va  Y o'qqa  proyeksiyalari

( F ,) ,= 0 ;  (F)y =0;  ( N ) y = N;  (F2)y = - F 2

ekaniga  ish o n ch   hosil  qilish  qiyin  em as.  |^ | = | / |   va  |Л | = |^ | 

ekanidan,  kuchlarning  X  o 'q q a  proyeksiyalari ning  yig'indisi

- F l + F = 0

va  / o 'q q a   proyeksiyalarining  yig'indisi  ham

-

f

2 + 

n

 = 0

ekani  kelib  chiqadi.

D em ak,  jism ga  ta ’sir  etuvchi  kuchlar  yig'indisi  nolga  teng 

bo'lsa,  jism   m uvozanatda  b o 'lar  ekan.

S hunday  qilib,  aylanish  b o 'lm ag an   holda  jism   m uvozanati 

shartining  m atem atik  ifodasi  quyidagicha  bo'ladi:

ZF = 0;  ZF(  = 0;  l F y  =0;  I F,  = 0 

(141)

Agar jism ga  qo'yilgan  barcha  kuchlarning  teng  ta ’sir  etuvchisi 

nolga  teng  bo'lsa  va jism   muvozanatda  bo'lsa,  bu jism  tinch  turibdi 

degani  em as.  Jism   yo  tin ch   turadi  yoki  to 'g 'r i  chiziqli  tekis 

harakat  qiladi.

213

---

67-  §.  Kuch  mom enti.  Ju ft  kuchlar  momenti

K uch  ta ’sirida jism lar  faqat  aylanm a  harakat  qilayotgan  b o 'l­

sin.  M asalan,  uy  eshigi,  maxovik  g ‘ildirakJari,  radiola  plastinkasi, 

rul  ch am b arak lari,  ch arx   toshi  va  shu  kabilar  kuch  t a ’sirida 

aylanm a  harakat  qilishlarini  biz  kuzatishlardan  bilamiz.  K uchning 

aylantiruvchi  ta ’siri  qanday  kattalik  bilan  ifodalanishini  aniq- 

laylik.

T ajribalardan  m a’lum ki,  uy  eshigini  uning  aylanish  o 'q ig a 

(o sh iq -m o sh iq q a )  y aq in   jo y id a n   ita rib   o ch ish   u c h u n   a n c h a  

kuch  kerak.  A k sin ch a,  ay lan ish  o 'q id a n   a n c h a   n ari  jo y d a n  

itarsak,  eshik  osongina  ochiladi.  R adiola  plastinkasini  q o ‘l  bilan 

aylantirib  ko'raylik.  Bunda  ham  qo 'l  barm og'im izni  plastinkaning 

aylanish  o 'q ig a   y aq in ro q   joyiga  bosib,  plastinkani  aylantirish 

u ch u n   ancha  kuch  qo'yish  kerakligini  ko'ram iz.  Agar  aylanish 

o 'q id an   uzoqroqdan  bosib  aylantirsak,  u  oson  aylanadi.

Shunga  o'xshash  tajribalardan  aylanish  o 'q i  b o 'lg an   jism ga 

kuchning  ta ’siri  faqat  kuchning  kattaligiga  em as,  shuningdek 

k u c h n in g   q o 'y ilis h   n u q ta s id a n   a y la n ish   o 'q ig a c h a   b o 'lg a n  

masofaga  ham   bog'liq  bo'lishi  ko'rinib  turibdi.

Aylanish  o'qidan  kuchning  t a ’sir  ch izig ‘igacha  bo'lgan  eng 

qisqa  masofa  kuch  yelkasi  deb  ataladi.

K u ch  y elk asin in g   u zu n lig in i  an iq lash   u c h u n   О  ay lan ish  

o 'q id an   kuchning  ta ’sir  chizig'iga  OA  perpendikulyar  tushiriladi 

( 1 0 5 - rasm ).  A ylanish  o 'q id a n   kuch n in g   t a ’sir  ch izig 'i  y o 'n a ­

lishiga  tushirilgan  perpendikulyarning  kesishgan  A  nuqtasigacha 

bo'lgan  I =  OA  m asofa  kuch  yelkasini  ifodalaydi.  K uch  va  kuch 

yelkasi  q a n c h a   k a tta   b o 'ls a ,  k u c h n in g   a y la n tiru v c h i  t a ’siri 

s h u n c h a   k a tta   b o 'la d i,  y a ’ni  k u c h n in g   ay la n tiru v c h i  t a ’siri 

kuchning  kattaligiga va yelkaning uzunligiga to 'g 'ri  proporsionaldir. 

K uchning  bunday  t a ’siri  kuch  m omenti  deb  ataladigan  kattalik 

bilan  xarakterlanadi.

Kuchning  uning  yelkasiga  ko 'p a ytm a si  bilan  o'lchanadigan 

kattalik  kuchning  aylanish  o'qiga  nisbatan  olingan  aylantiruvchi 

m omenti  yo ki  qisqacha  kuch  m omenti  deb  ataladi.

K uch  m o m entini  M   harfi  bilan  belgilasak,  u  holda  ta ’rifga 

muvofiq