Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

4 7 -   § .  Y er  aylanm a  h arak atinin g  erkin  tu sh ish   tezlan ish ig a 

ta ’siri

A w alg i  p arag rafd a   o g 'irlik   k u ch i  b u tu n   o la m   to rtish ish  

kuchlarining  nam oyon  b o ‘lishining  xususiy  holi  ekanligini  qayd 

qilib  o 'tg an   edik.  Shunday  ek an,  Yer  sirtida  b o 'lg an   m  massali 

jism g a   t a ’sir  e tu v c h i  o g 'irlik   k u ch i,  b u tu n   o la m   to rtish ish  

qonuniga  muvofiq,

f o rm u la d a n   a n iq la n is h i  m u m k in ,  bu  y e rd a   M  —  Y e rn in g  

massasi,  R — uning  radiusi.

D in a m ik a n in g   ik k in ch i  q o n u n ig a   m u v o fiq ,  P = m g   e d i, 

binobarin,

^

 

mM

deb  yozish  m um kin.  Bundan  erkin  tushish  tezlanishini  topsak,

s  = 

( 9 5 )

bo'ladi.  Bu  ifoda  erkin  tushish  tezlanishi  Yerning  massasi  va  uning 

radiusiga  bog'liq  bo'lib,  tushayotgan  jism ning  massasiga  bog'liq

152

---

bo'lm asligini  k o ‘rsatadi.  Bu  Yer sirtining  berilgan  nuqtasida  erkin 

tu sh ish   te z la n is h i  b a rc h a   jis m la r   u c h u n   b ir  xil  b o ‘Iish in i 

bildiradi.

Agar  Yer  aynan  shar  shaklida  bo'lib,  o 'z   o 'q i  atrofida  aylan- 

m ag an da  ed i,  erk in   tu sh ish   te z lan ish i  Y er  sirtin in g   b a rc h a  

nuqtalarida  o'zgarm as va jism ning  og'irligi  Yerga  tortilish  kuchiga 

teng  b o 'lar  edi.  Biroq  Y er  shari  qutblar  yaqinida  bir  oz  yassiroq 

ekanligidan  va  Yerning  o 'z   o 'q i  atrofida  sutkalik  aylanishidan 

erkin  tushish  tezlanishi  Y erning  turli  joylarida  turli  qiym atlarga 

ega bo'ladi.

D arhaqiqat,  Yer  sharga  aynan  o'xsham asligidan  va  qutblari 

bir  oz  yassiroq  bo'lganidan,  Y erning  m arkazidan  uning  sirtida 

tu rg a n   jism g a c h a   b o 'lg a n   m a so fa  u n in g   q u tb la rid a   b o sh q a  

joylaridagidan  kichikroq,  ekvatorda  kattaroq  bo'ladi.  Binobarin, 

erkin  tushish  tezlanishi  qutblarda  eng  katta  (g tezlanish  R2  teskari 

proporsional  ekanligidan  ((95)  form ulaga  q.),  ekvatorda  esa  eng 

kichik qiymatga ega bo'ladi.

Y erning  sutkalik  aylanishi  tufayli  turli  geografik  kenglikda 

yotgan  nuqtalarning  chiziqli  tezliklari  har  xil  bo'ladi:  u  qutblarda 

nolga  teng,  ekvatorda  eng  k atta  b o 'lad i.  S huning  uch u n   Y er 

nuqtalarining  aylanm a  harakatin i  ta ’m inlovchi  kuchlar  h ar  xil 

bo'lad i  Bu  h olda  markazga  intilm a  kuch  tortishish  kuchining 

tashkil  etuvchilaridan  biri  bo'ladi.

79-  rasm da  Y er  sirtida  ixtiyoriy  m  m assali  jism ning  o 'r ta  

geografik  kenglikdagi,  qu tb   va  ekvatordagi  vaziyati  sxem atik 

tasvirlangan.  Jism ga  ta ’sir  etuvchi  va  Y erning  markaziga  tom o n 

yo'nalgan  F  tortishish  kuchini  ikkita  kuchga  ajratish  m um kin. 

U lardan  biri  jism ning  Yer  bilan  birga  aylanishini  ta ’minlovchi

Fmi  m arkazga  intilm a  kuch  bo'lsa,  ikkinchisi  yuk  tarang  qilib 

tortib  turgan  ip n in g   yo'nalishi  (u  osm a  yo'nalishi  deb  yuritiladi) 

bo'yicha  ta ’sir  etuvchi  P’  og'irlik  kuchidir.  R asm dan  k o'rinishi- 

cha,  og'irlik  kuchining  yo'nalishi  faqat  qutbda  va  ekvatorda  Yer 

radiusi  bilan  ustm a-ust  tushadi.

Shunday  qilib,

' 

F = PV + Fmi