Shıǵıs xalıqları mánawiyatı rawajlanıwınıń retrospektiv tiykarları hám ózine tán qásiyetleri Jobası

1.1. Áyyemgi Shıǵıs xalıqları xalıq awızeki dóretpeleri hám jazba esteliklerinde watansúyiwshilik ideyalarınıń sáwleleniwi
Áyyemgi Shıǵıs civilizatsiyası Batısqa salıstırǵanda erterek baslandı. Grekler mádeniyatı Áyyemgi Shıǵıs mánawiyatı tásirinde ósip bardı, bunı ellinlerdiń ózleri de tán alǵan. Bunday tásirler nátiyjesinde sonday dáwir baslanǵan bolıp Shıǵıs hám Batıs mádeniyatları sintezi ellinistik mádeniyattı payda etti. Áyyemgi Shıǵıs bizge máńgi jasawshı baylıqlardı qaldırdı. Bular “Gilgamesh” hám “Mahabharat” dástanları, Kalidasi drammalari hám Chjuanszining ramziy máseleleri, Mısr piramidaları, Ullı Qitay diywali hám basqalar.
Oraylıq Aziya xalıqları milliy ruwxıylıǵınıń rawajlanıw bas-qıshları bul úlke xalıqlarınıń mádeniy ósiw protsessi menen baylanıslı bolıp, sol mákanda júz beriwshi qubılıs sanaladı. Xalqımızdı, mádeniy rawajlanıwı júdá qıyın tariyxıy hádiyseler jıyındısın júzege keltirip, óz ishine bir neshe mıń jıllıqlardı aladı. Bul haqqında rus etnografı P.I.Kushner bılay jazadı: “Xalıqtıń belgili bir mákanda uzaq, kóp ásirler dawamında ómir sǵriwi, álbette onıń ekonomikası, úrp-ádetleriinde, ruwxıy jaǵdayında, materiallıq hám mánawiy máleniyatında óz sáwleleniwin tabadı”³.
Oraylıq Aziya xalıqlarınıń áyyemgi mifologiyası hám ápsanaları túrli temalarda bolǵan. Máselen, kosmogonik mifler, haywanlar hám quslar haqqındaǵı mifler bolıp, olarda jaqsılıq, baxıt - ıǵbal, quyash nurı hám ıssılıq, jamanlıq, baxıtsızlıq, qara, ǵılıqhám qorqınıshlı suwıqqa qarsı qoyılǵan. Sol tiykarda, baxıt hám baxıtsızlıq úlkesi degen mifler payda bolǵan. Jaqsılıq hám jamanlıq ortasında gúres mifologik obrazlar Mitra, Anaxita, Qayumars, Yima, Álikbek hám basqalar obrazında ayqın kórinedi.
Xalıq awızeki dóretpelerinde mifologik obrazlar menen birge ápsanawiy qaharmanlar obrazı da payda bolǵan. Bul qaharmanlar adamlardı, tınıshlıǵı hám baxıt-ıǵbalı ushın gúresip, qaharmanlıq kórsetedi.
Mısalı, Gerinasp hám Áligbek haqqındaǵı ápsanalarda aydarha hám jin-jipirlardı jeń gen, ólimnen qorqpas márt, batır adamlardı apatlar-dan qutqarıwshı qaharmanlar obrazı súwretlengen.
Áyyemgi Oraylıq Aziya xalqı dóretken awızeki ádebiy estelikleri arasında qaharmanlıq eposı úlken hám áhmiyetli orın tutadı. Olardı xal-qımızdı, sırt el basqınshılarına qarsı patriotlıq gúresi tiykarǵı orındı iyelegen. Mısalı, Tumaris, Shiraq, Zarina, Rustem, Siyavush haqqındaǵı xalıq awızeki áposlarında patriot hám qaharman batırları-mızdı, monumental obrazları jaratılǵan.
Tumaris eposında Oraylıq Aziya xalıqları, shet el basqınshılarına, ásirese áramızdan áyyemgi VI-ásirlerde bul úlkege bastırıp kirgen İran Axamoniyleri shaxı Kirǵa qarsı massaget urıwınıń qaharmanlıq gúresi sáwlelengen. Kir láshkeri jeń ilip, onıń ózi áramızdan áyyemgi 529-jılda urıslarda óltirildi. Gellesi alınıp, qan menen tolı meshke salınadı.
«Shıraq» eposı da, Orta Aziya xalıqlarınıń shet el basqınshılarına qarsı qaharmanlıq gúresin sáwlelendiredi. Patriotizm hám mártlik Batan hám óz xalqı baxtı - ıǵbalı jolında pidayılıq qılıwǵa tayar turıw sıyaq-lı ullı ruwxıylı, sak urıwınıń shopanı Shiraq mısalında sáwlelengen.
Tumaris hám Shiraq xalıq qaharmanı bolıp óz xalqı, Batanı ushın janın da ayamaytuǵın ullı hám mártlik, batırlıq sıpatında kórsetiledi.
Áyyemgi túrkiy tilde jaratılǵan jazba yadnamalardan bizge shekem Orxun - Enisey hám uyǵır tilindegi yadnamalar saqlanıp qalǵan. Orxun - Enisey yadnamaları V-VIII ásirlerge tiyisli bolıp, olardan Kul Tegin, Bilka Qoon, Tuyuquq qábir taslarına oyıp jazılǵan tekstler, ásireseń áhmiyetke iye. Bul jazıwlardı túrkiy rup jazıwı dep hám júrgiziledi. Soń Avesto, Xorazm, soǵd, Qushon, Run, Orxun-Enisey uyǵur jazıwı kelip shıqqan. Áyyemgi Orta Aziyada astronomiya, geometriya, geodeziya, matematika, fizika, meditsina pánleri rawajlanǵan. Bizge shekem saqlanǵan soǵd kalendarı hám Beruniy shıǵarmalarındaǵı maǵlıwmatlar bul úlkedeń ásireseń astronomiya páni rawajlanǵanınan xabar beredi.
Solay etip, bizge shekem jetip kelgen maǵlıwmatlarǵa tiykarlanıp, Orta Aziya áyyemgi isskustvo ruwxıylıq hám aǵartıwshılıq oshaqlarınan biri bolǵan degen pikirge kelemiz. Biz, jas áwlad bul menen maqtanısh etiwimiz kerek.
Avesto Zaroastrizm dininiń ullı kitabı, Zardusht áyyemgi 660 jılda Xorezmde tuwılǵan Atası sawatlı bolıp, káramatlı bolǵan eken. Zardusht 20 jasınan jeke qudaylıqtı jayıwǵa umtılǵan. 28-jasında da jeńiske erisedi. Biraq onıń shaqırıwları máhálliy húkimdarlarǵa jaqpadı. Onı asıwǵa húkim qıladı. Zardusht ózi menen 300 ge jaqın dosların alıp, házirgi Awǵanstanǵa jol aladı hám óz ideyaların alǵa súredi. Ol 77 jıl ómir keshirgen. 12 mıń ózig terisine háripler menen jazdırǵan..
1) Vendidod - 22 baptan ibarat bolıp, onda Akura Mazda jerdegi hámme tiri jannıń jaratıwshısı ekenligin bayan etilgen.
2) Visparad- 24 baptan ibarat bolıp, ibadat qosıqlarınan dúzilgen Qaharmanlıq kúshlerine qarsı kúshler qosıq qılıp aytıladı.
3) Yasna - 72 baptan turıp, qurbanlıq waqtında, merekede aytılatuǵın qosıqlardan dúzilgen.
4) Yasht - 22 qosıqtan turıp, zaroastrizm qudayları gimni aytılǵan.
5) Xorda Avesto - Kishi Avesto - Quyash, ay hám basqa quday hám sánemler ushın aytılǵan kishi ibadat tekstlerinen ibarat.
Zardushttıń ózi tariyxıy shaxs ekenligi de básekili másele. Biz ayırım avtorlar pikirine qosılıp, oǵan tariyxıy shaxs sıpatında qaradıq.
Shıǵıstıń jáne bir ullı danıshpanlarınıń biri Unsurul-maomiy Qayqavus. Ol mámleketti ilim tiykarında basqarıwdı qálegen, adamlar arasındaǵı qarım-qatnas, ádep-ikramlılıqqa úlken máni beretuǵın adam bolǵan. Ol úlken tárbiyalıq xarakterge iye bolǵan Shıǵıstıń ullı didak-tikalıq shıǵarmalarınıń biri bolǵan “Qabusnama”nıń avtorı. Qırıq tórt baptan ibarat bolǵan bul kitaptın hár bir babında adamzat tárbiyasının eń áhmiyetli máseleleri sheshilip barıladı. Máseleń “Ata-ananı húrmetlew haqqında”, “Ónerdiń artıqmashlıǵı”, “Sheshenliktiń áhmiyeti”, “Garrılıq hám jigitlik”, “Miyman kútiw”, “Perzentti tárbiyalaw”, “Dos tańlaw”, “İlim iyelew” hám t.b.
“Adam balası bay hám jarlı bolıwı múmkin. Biraq aqıl jarlısı bolma. Aqılsızlıq penen payda bolǵan baylıqtıń payanı joq. Ol shel salınbaǵan suwǵa uqsaydı. Bir tasıydı da izi joq boladı. Aqıl menen dúńya-mal jıynawǵa boladı, biraq dúńya-mal menen aqıl jıynay almaysań ”- deydi danıshpan.
Qayqavustıń aytıwı boyınsha adamzat baxtınıń gilti-miynet. “Bilimdi iyelew ushın miynet etiw, deneni jalqawlıqtan qutqarıw paydalıdur”. Avtor haqıyqıy adamda úsh túrli belginiń saqlanıwın qáleydi` 1) aqıllılıq, 2) hadallıq , 3) jomartlıq. Mine usı úsh túrli belgi haqıyqıy insanda saqlanıwı kerek.
Qayqavustıń pikirinshe “jomartlıq” degen kózsiz saqıylıq emes. Bálki bunıń da óz aldına qoyǵan maqsetleri bar. Sonıń ushın da ol jomartlıqtıń ózin de úsh toparǵa bólip qaraydı. 1) mártlik, 2)tuwrılıq, 3) qayır-saqawatlı bolıw.
Qayqavus bul kitapta tálim-tárbiya haqqında aytqanda, “adamdı kóbirek tárbiyalaytuǵın nárse-turmıs. Turmıstıń tárbiyası, turmıs sabaqları hár qanday dana muǵállimden de kúshli. Eger adamdı turmıs ustazı dana etpeseń heshqanday dana oǵan aqıllı sóz úyretiu ushın áwere bolmasın, óytkeni miyneti zayaǵa ketedi”-degen sheshimge keledi.