Shıǵıs xalıqları mánawiyatı rawajlanıwınıń retrospektiv tiykarları hám ózine tán qásiyetleri Jobası

Qaraqalpaq xalıqı klassik oyshılları shıǵarmalarında kámil insannıń pazıyletleri haqqındaǵı kóz-qarasları
XIX ásirdegi qaraqalpaq klassik shayırlarınıń dóretiwshiliginde milliy qádriyatlarımız bolǵan miynetsúyiwshilik, hadallıq, mehir-miriwbet, doslıq ideyalarınıń tiykarındaǵı tálim-tárbiyalıq pikirler búgingi kúni mánawiy barkamal ayrıqsha áhmiyetke iye. Sebebi xalqımız ázelden jas áwladtı tárbiyalawda úlken áhmiyet bergen hám bul másele boyınsha belgili dárejede qaǵazǵa jazılmaytuǵın nızamlıqlar oylap tapqan. Bul zaqlıqlar qaraqalpaq xalqınıń milliy koloritin belgilep beredi. Ásirese, miynet súyiwshilik, hadallıq hám doslıq ideyalar insannıń kámilligin belgileydi. Sonıń ushın XIX ásirdegi klassikleriniń Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq shayırlar ózlerinen aldıńǵı shıǵıs danıshpanları hám xalıqtıń bay milliy tálim-tárbiyalıq áhmiyetke iye ideyalarınan paydalanıp óz dóretpelerin ideyalıq jaqtan bayıtqan.
Usı baǵdarda biz bul pitkeriw qánigelik jumısımızdıń bul bóliminde belgili shayırımız Kúnxoja hám Ájiniyaz shıǵarmalarında miynet súygishlik, hadallıq, mehir-múriwbet hám doslıq ideyalarınıń qalay sáwleleniwin tapqanın kórip ótemiz. Shınında da adam balası bul ómirge kelgende jaqsı isler qaldırıp, baxıtlı jasaǵısı keledi. Ádiwli perzentleriniń miynet súygish, hadal, mehir-miriwbetli bolıwǵa tárbiyalaydı. Biz sóz etip atırǵan shayırlarımızda óz shıǵarmalarında usı milliy ideyalar óz kórinisin tapqan. Kúnxoja, Ájiniyazdıń milliy ideyalardı ózinde jámlegen aqıl-násiyat qatarları xalıq arasında aforizmge de aylanıp ketken. Bul ótkinshi ómirde adamlardı siz-bizlikke, húrmet penen jasawǵa shaqıradı. Óytkeni, hár bir insan ómirinde álbette jaqsı isler qaldıradı.
Mine bunı shayırlarımız ozıq oyı menen tastıyıqlap aytqan. Adamnıń aqıl-oyın, adamgershilik pazıyletlerin adamzat mádeniyatınıń tiykarǵı kórinisi sıpatında biledi hám ózleriniń násiyat qosıqlarında jırlaydı.
Haqıyqatında da bunday ideyalar, oy-pikirler Kúnxoja shıǵarmalarında da hár tárepleme keń sóz bolıp otıradı. Hár bir násiyatın úlken mazmun, tereń ideya menen beriwge háreket etedi.
Kúnxojanıń «Kerek maǵan» qosıǵında dúńyanıń barlıǵı yaǵnıy jaqtı dúńyada miynet súygish hadal, mehir-miriwbetli insanlardı árman etkenin kóriwge boladı.
Kúnxojanıń hadallıqtı súwretlewshi «Jetimniń haqın jep qoyma» mehir-miriwbet doslıq ideyaların súwretlewshi «El menen» qosıqları búgingi kúnde de óz kúshin joǵaltqan joq. Mısalı:
Bir-birewge tuwısqanlıq berip qol,
Qara túnde sárdar bolıp appaq jol,
Pitiw ushın udayına ońlı-sol,
İslew kerek barlıq jaǵın el menen.
Ájiniyaz ómirdegi adamlardı eki toparǵa ajıratadı. Jaqsı adamlar, ádalatlı, birewlerge azar bermeytuǵın, óz miyneti menen kún kóretuǵın topar, yaǵnıy bular miynet súyiwshilik, hadallıq, mehir-miriwbet hám doslıq ideyaların ózinde jámlegen, al jaman adamlardı bolsa, bulardıń kerisi, jalaxor, ótirikshi adamlar. Bular ekewiniń arasında kelispewshilikler bolıwı tábiyiy. Shayır bul gúreste jaqsılar tárepinde ekenligin bildiredi. Jaqsı adam bolıw ushın adam keshirimli, keń bolıwı kerek. Shayır bul haqqında:
Aqılı yaxshınıń giynesi bolmas,
Yaman adam giyne tutsa umıtpas…
-dep jazadı. Biraq gúreste jaqsı, márt adamlar da jeńiliwi múmkin. Hár qanday jeńisti qolǵa kirgiziw ushın óz ideyańı maqullawshı sadıq tárepdarlar kerek dep túsindiredi. Mısalı:
Márt penen námártti ayırar sawash,
Sawash maydanında kerek qarındash…
Bunnan tısqarı dos penen dushpanǵa birdey qatnas jasamaw kerek. Dostıńa óz pikirińdi tuwrı ayt, dushpanǵa hiyle tiykarında pikirlew kerek boladı.
Dostıńa tuwrı ayt, dushpanǵa hiyle,
Bolmasa kóp bolar, ókpe hám giyne…
-dep baslanatuǵın qatarlarda aytılǵan.
Ájiniyazdıń shıǵarmalarındaǵı eń tiykarǵı nárse, adamdı tanıw, adamnıń jaqsı minez-qulıqların ideallastırıw bolıp tabıladı. Ol haqıyqat ómirdi dúńyanıń kórki adam bolǵan ómirdi járiyaladı. Adamǵa bolǵan sheksiz isenimdi, adamnıń qádirin biliwshilikti maqset etip qoydı.
Shıǵarmalarındaǵı qaharmanlar ar-namıslı adamlar, dushpannan kek alıwshılar, óz elin ján-táni menen súyetuǵın, adamgershiliktiń, ádilliktiń joqarı dástúrlerin saqlaǵan adamlar.
Berdaq óziniń ádep-ikramlılıq tálimin dóretip hám rawajlandırıp, ulıwma ulıwmainsanıy mánawiyat printsiplerin, normaların basshılıqqa aladı. Óz zamanınıń jaǵdaylarında adamzattıń eń jaqsı aqıl-oylarınıń jaqsılıq, hújdan, ádillik, baxıt, abıray, ar-namıs, adamgershilik hám basqalar haqqındaǵı ásirler boyına kiyatırǵan ármanların alǵa qaray rawajlandırıp, óz xalqınıń azatlıq háreketiniń konkret wazıypalarına tiykarlana otırıp, olardı jańa mazmunı menen tolıqtırdı.
Berdaqtıń ádep-ikramlılıq teoriyasında ústem klasslardıń praktikalıq morali hám molla-iyshanlardıń adamgershilik jaǵınan ádepsiz buzıqlıǵı qattı kritikalanadı. Shayır feodallıq joqarı qatlamlardıń hám ruxaniylerdiń adamgershilikke qarsı buzıqshılıqların kritikalaw hám olardıń ústinen kúliw menen birge, álbette, múlikdar adamlar menen ruxaniylerdiń minez-qulıqların dúzetiwge háreket etpeydi, al olardıń «káramatı menen keń peyilliginiń» bet perdesin ashıp taslap áshkaralaydı, miynet adamlarınıń moralin kótermelep maqtaydı.
Berdaqtıń ádep-ikramlıq táliymatında onıń hayal-qızlar máseleleri boyınsha progressiv ideyaları bahalı, bul ideyalar shayırdı hayal-qızlar jónindegi shıǵıs despotizminiń qaldıqlarınan atlap ótip ketken aldıńǵı kóz qarastaǵı adım retinde xarakterleydi. Berdaq shıǵarmalarınıń qaharmanları ústemlik etiwshi moral`dıń sem`ya, muhabbat hám neke máselelerinde hayal-qızlardıń erkinligi shırmap matap qoyatuǵın normaları menen printsiplerine qarsı shıǵatuǵın joqarı adamgershilik sıpatlarına iye bolıp keledi.
Adamǵa jaqsı jaǵınan kórk beretuǵın onıń ayrıqsha sıpatı bolǵan kishi peyillilikke zor áhmiyet berip, onıń bir qatar táreplerin rawajlandırıwǵa kútá kewil awdardı.
Onıń «Balam», «Nadan bolma», «Bilgeysiz» usaǵan hám basqa da belgili qosıqlarında kishipeyillik, durıs minez-qulıq haqqında pikirler bar. Berdaqtıń ádep-ikramlılıq kóz qarasında haq niyetlilik, durıs sózlilik, ırasın aytıw, printsipiallıq usaǵan hám basqa da kategoriyalar rawajlandırıldı, shayır opasızlıq, satqınlıq etiw, júreksizlik, qorqaqlıq, eki júzlilik, tayǵalaqlıq usaǵan ádetlerdi qattı qaraladı.
Shayır mánawiyattıń kóp kategoriyaların rawajlandırıp, xalıqtıń miymandoslıq, jası úlkenlerdi húrmetlew usaǵan dástúrlerin saqlawǵa hám kóbeytiwge úlken áhmiyet berip, olardı insanıylıq normaları sıpatında alǵa qoydı. Berdaqtıń mánawiy miyrasınan miyrimlilik, jıllı júzlilik, sıpayılıq, ádeplilik, sezgirlik, keń peyillilik haqqında kóp ǵana bahalı nárselerdi taba alamız. Shayırdıń pikirinshe, usınday insanıylıq qásiyetlerine iye bolǵan adam kewilge jaǵıp, húrmetke iye boladı.
Berdaq óziniń shıǵarmalarında xalıqlar arasındaǵı doslıq jaqlaydı. Onıń tvorchestvosında xalıqlar doslıǵı ideyası mánawiy tárbiyanıń áhmiyetli problemalarınıń biri bolıp ortaǵa qoyıladı.
Mine, biz joqarıda klassikalıq ádebiyattıń kórnekli wákilleri Kúnxoja, Ájiniyaz hám Berdaq dóretpelerinde milliy ideyalar, el-xalıq, Watan temaları miynet súyiwshilik, hadallıq, mehir-miriwbet penen doslıq ideyalardıń sáwlelengenin kórdik.
Hár bir xalıqtıń sóz marjanların dizgen shayırları sol xalıqtıń ádiwli perzentleri ushın zárúr bolǵan bunday mánawiy pazıyletlerdi óz dóretpelerinde sáwlelendirip bardı.
Usınday mánawiy pazıyletler ózinde sáwlelendirgen shıǵarmalardı oqıw, úyreniw arqalı keleshegimiz bolǵan jaslar, tuwǵan elge, xalıqqa degen sadıqlıq, mehir-miriwbetli, miynet súygish insanlar qatarına orın aladı degen úmittemiz.

1^ Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017 jıl 19 sentyabr kúni Birlesken Milletler Shólkemi Bas Assambleyasınıń 72-sessiyasındaǵı bayanatı. // http://prezident. uz/uz/lists/view/1063

2^ Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoyevtıń “Kamolat” jaslar jámiyetlik háreketiniń IV qurultayındaǵı bayanatı. // http://prezident. uz/uz/lists/view/729

3^ Бромлей Ю., Подольный Р. Человечество - это народы. - М.; Мысль, 1990.

4^ Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoyev bashılıǵında 2021-jıl 19-yanvar kúni ruwxıy-ag’artıwshılıq jumıslar sistemasın túpten jetilistiriw, bul boyınsha mámleket hám jámiyetlik shólkemleriniń sherikligin kúsheyttiriw máseleleri boyınsha videoselektor májlisindegi bayanatınan.

5^ Karimov İ.A. Asarlar, 3-jild, B. 40

6^ İmom Abu Homid Muhammad ibn Muhammad al-G`azzoliy. İhyou ulumid-din. Birinchi kitob. –T.: Movarounnahr, 20 b.

7^ Karimov İ.A. Din odamzotni hech qachon yomon ywlga boshlamaydi. «İslom ziyosi wzbegim siymosid» kitobidan. TİU nashriyoti. T:. 2005. B. 160

8^ Karimov İ.A. Alla qa`lbimizde, ju`regimizde. «İslom ziyosi wzbegim siymosid» kitobidan. TİU nashriyoti. T:. 2005. B. 218

9^ Uvatov U. Mahmud Az-Zamaxshariy.-T.: Abdulla Qodiriy atındag`ı baspası , 1995. -B. 72

10^ M.Zamaxshariy. Nozik iboralar.T;. Kamalak.1992. -B. 59