Shoirning ma’naviy san’atlardan foydalanish mahorati

Intoq (“so’zlatish”,”gapirtirish”) san’ati badiiy asarda hayvonlar yoki jonsiz narsalarni odamlarga o’xshatib so’zlatishni nazarda tutadi.
Laff va nashr (“yig’ish va yoyish”) san’ati she’r baytida avval bir necha narsa yoki tushuncha nomini ketma-ket keltirib, keyin ular haqidagi hukmlarni ketma-ket bayon qilishni nazarda tutadi. Bundan maqsad esa nomlari keltirilgan narsa yoki tushunchalarni bo’rtttirib, kuchaytirib tasvirlashdir.
Avval sanalgan nomlar tartibi bilan ular haqidagi hukmlar tartibi munosabatiga ko’ra laff va nashr “murattab”(tartibli”) va “nomurattab”(“tartibli bo’lmagan”) turlarga bo’linadi. Masalan, Lutfiyning
Qoshing, irning, yuzung, ey rashki rizvon,
Hilolu kafsaru bog’i jinondur
Baytining birinchi misrasida laffda avval qosh, so’ng irn (lab),keyin esa yuz sanaladi, ikkinchi misradagi “nashr” ya’ni mahbuba a’zolari haqidagi hukmlar tartibi birinchi misradagi so’zlarga mos keladi, ya’ni birinchi turgan “qosh” so’ziga ikkinchi misrada turgan “hilol” tashbehi, ikkinchi turgan irn(lab) so’ziga ikkinchi bo’lib kelgan kavsar tashbehi, uchinchi turgan “yuzung” so’ziga esa uchinchi bog’i jinon tashbehi mos bo’lib tushadi. Bu murattabdir. Misol:
Og’ziyu ikki zulfiyu qadi bo’lmasa manga
Rayhonu sarvu g’uncha ko’rardin maloldur baytidagi laff va nashr nomurattabdur.
Raftoriyu qaddig’a ravonim sadqa,
Bir boqishingga ikki jahonim sadqa.
Og’ziyu beliga budu nobudim sarf,
Ko’ziyu labig’a jismu jonim sadqa
Ushbu misralarda laff va nashr san’ati qo’llangan bo’lib, shoir bir necha predmetlarni sanab keltirib, keyingi misralarda ularni har biriga xos xususiyatlarni ifodalagan.
Istiora arabcha so’z bo’lib, “biror narsani omonatga olmoq” degan ma’noni ifodalab, adabiy asarda so’zni o’z ma’nosidan tashqari majoziy ma’noda qo’llash san’atidir. Ko’pincha bu ikki ma’no o’zaro o’xshashlikka asoslanadi. Shu jihatdan istiora tashbeh san’atiga teng keladi. Istiora ko’p hollarda tashbehi kinoyaga, ya’ni mushabbihi tushirilgan tashbehga teng keladi. Masalan, Boburning
Sen, ey gul, qo’ymading sarkashligingni sarvdek hargiz,
Oyog’ingga tushub bargi xazondek muncha yolbordim
Baytidagi “gul” so’zi o’z ma’nosida kelayotgani yo’a, ya’ni shoir haqiqiy gulag emas, balki gul kabi go’zal mahbubaga murojaat qilmoqda. Binobarin, gul so’zi mahbuba, inson ma’nosida ishlatilyapti. Shuning uchun uni istiora deyish mumkin. Yana quyidagi ruboiyda ham istiora qo’llangan:
Yuzing birla lablaring erur gul, muldek,
Balkim, yuzing oldida erur gul quldek.
Bobur kibi ishqdin dam urmaydur edim,
Ey gul, meni ishqing ayladi bulbuldek.
Baytda qo’llangan “gul” so’zi istioradir. Birinchi va ikkinchi misralardagi gul so’zi o’z ma’nosida qo’llangan. To’rtinchi misradagi “gul” so’zi esa chiroyli qiz ma’nosida qo’llangan va istiora hosil qilingan.Agar “guldek qiz” deyilganda o’xshatish bo’lar edi. Ammo, “gul” so’zi qo’llanganligi uchun ham istiora deya olamiz.
Sen gulsenu men haqir bulbuldurmen,
Sen shu’lasenu ul shu’laga men quldurmen.
Nisbat yo’qdur deb ijtinob aylamakim,
Shahmen elga, vale senga quldurmen.
Ruboiy baytlarida “gulsenu”, “bulbuldurmen” kabi so’zlar istiora bo’lib kelgan; “shah” va “qul” so’zlari esa tazodni yuzaga keltirgan.